Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (18.1956)

DRZEWORYT ASTROLOGICZNY ZWIĄZANY Z SEBASTIANEM BRANTEM

ralizującą i dydaktyczną treść nadawała się doskonale
do ulotki, przy czym drzeworyt Raka z planetami wy-
obraża tylko jej wyjątek, gdyż akcja urywa się w chwi-
li, gdy lis koguta pochwycił; wiemy, że u Ezopa akcja
toczy się dalej, jednak w wypadku omawianej ulotki
była już niepotrzebna, więc ją pominięto. Tworzenie
podobnych wycinków względnie kompilacji na pod-
stawie bajek Ezopa było w owym czasie powszechnie
przyjęte w dziełach prawniczych, w kazaniach, nawet
w podręcznikach gramatyki. Posługiwanie się aluzją
moralizującą w postaci bajki świadczyło również
o erudycji piszącego45. Morał zawarty w ilustracji baj-
ki Ezopa na drzeworycie Raka z planetami jest dość
ogólnikowy. Głosi niestałość ludzkiego losu, ujemnie
ocenia tych, którzy pewni swej pozycji, nie widzą zbli-
żającego się niebezpieczeństwa. Jego paralelą treściową
mogłyby być ówczesne „Koła Fortuny" głoszące zmien-
ność ludzkiego losu, a sformułowanie z ulotki:
„iWier vil hat der wirdt sich beklagen
Wer nit hat wirdt den sack heym tragen"
posiada sens zbliżony. Jednocześnie brzmi w tych sło-
wach nuta obawy przed przewrotem, który miałby
następstwa w zakresie istniejącego stanu posiadania.
Są to czasy w przededniu reformacji i nie jest przy-
padkiem, że ulotka Branta przynosi przepowiednię
tego rodzaju:
„Es wird ein Falsch geschlecht auff stan
. Und einen newen Propheten han
Der wirdt ein Lerer und ein Merer
Vil iibels und ein wełt verkerer“ 46.
Przytaczane teksty są wyrazem ówczesnych nastrojów
oraz problemów nurtujących społeczeństwo na prze-
łomie wieku XV/XVI, widzianych oczyma konserwa-
tywnego mieszczanina — intelektualisty, jakim był
Sebastian Brant, profesor uniwersytetu w Bazylei,
a potem członek samorządu miejskiego w Strasburgu.
Oprócz treści wyrażonych w ulotce Branta bezpo-
średnio przez figury i napisy, odnajdujemy w niej po-
nadto myśl wypowiedzianą pośrednio. Astrologiczna
scena figuralna rozgrywa się w krajobrazie ziemskim,
który potraktowano jako drugi równorzędny element
45 Ligacz, jw., s. 14—15, 73.
48 Wiara w nowego proroka, który spowoduje daleko
idące zmiany w życiu religijnym, i który zjawi siię
w związku z koniunkcją planet, była wówczas pow-
szechną, czego dowodem są Weissagungen Jana
Lichtenbergera, wydane u Jana Luffta w Wittenber-
dze oraz słynny spór o datę urodzin Marcina Lutra,
którą astrologowie z faktycznej daty 1483 przekładali
na 1484 rok, ponieważ wtedy przypadała koniunkcją,
por. Warburg, jw., s. 500—'504 oraz tenże, Orientalisie-
rende Astrologie, w: Gesammelte Schriften, II, s. 563—
564.
4' Zinner, Geschichte der Stemkunde, s. 62.

składowy ilustracji. Ma to swoistą wymowę. Chodzi
o zaakcentowanie przekonania, że te same prawa rzą-
dzą na ziemi co na niebie i że wszystko podporząd-
kowane jest działaniu tych samych sił, które decydują
o planetach i gwiazdach a przez nie o wszystkich wy-
padkach ziemskich. Nie widziano stąd żadnej głęb-
szej sprzeczności w przedstawianiu Luny stojącej na
otoczonej wodą wysepce, tym bardziej, że pejzaż ten
dostosowany jest do „wpływu" księżyca na ziemię,
który powoduje ulewy i katastrofy powodziowe, jak
głosi napis umieszczony obok:
„Krieg, rege, wasser gros ich foring...",
Rak według wierzeń astrologicznych powodował
klęskę posuchy 47 i dlatego umieszczony został na spę-
kanej skale bez źdźbła roślinności. Umieszczanie scen
personifikacji astrologicznych w ziemskim krajobrazie
jest niewątpliwie w owym czasie rzeczą powszechnie
przyjętą, przy czym jednak prawie zawsze ograniczano
się do bardzo schematycznego zaznaczania krajobrazu


s ifr ane rwmł> ofitige ConfMI.tdeo fłtfr kwI $ii
mrrcfiTt jii bmodjom / ber
grcflen planemi be* Q«mro vnb 'Juptetn vcdć
Cbrtuwcaon vnh / et*5
fibrofhrf? bmg &r«set.-t*nfc mfcłntngttyn*imd jnfortffngs
tntglikfć Ynb if? rettomert getpefćrt/na f) Cfyrifk gepert ym
mc ZYl. ecu. itjrrutp am fur> ff mbppenątgfŁen togę Ho*
iiembnf bes TDetomortbe* vmb feir fed)^ fmribe/ w Ulu
<* « «4<t> mćtuge ttucKX>Jt*r freb* cim grat** Ijdd)
ge rber best Ąbnjontem.
2)cr fi ibigen $weyłn planttm £omwvxkm
gfferr (Hem.- wb nkt>f d**' benn nad) vtr*
idufhsner ctncr ktngmjdt,/ tntbtrrrml/mmib toć
mm finty vnb bcfijalWn bringet fte <mt) cwtn ftanfem mt*

II. 5. Koniunkja planet w gwiazdozbiorze Raka, drze-
woryt. Ilustracja z „Die Weissagungen“ J. Lichtenber-
gera, Wittenberga 1527. (Fot. wg Bolla)

2

471