Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (18.1956)

EWA CHOJECKA

fdt eg tuo uon t>n gc
brfft torapt.

TOciitó i UDea *<t$ć (Tcrfen
fimmm* $ie wcyfcn xm turni


11. 6. Koniunkcja planet, drzeworyt. Ilustracja z „Ein
Tractat contra pestem“, Strassburg 1500 (Fot. wg
Schramma)
w postaci skrawka ziemi pod stopami personifikowa-
nych ciał niebieskich. W odniesieniu do ulotki Branta
sprawa ma się inaczej: element krajobrazowy szeroko
rozbudowany, dostosowany w swych poszczególnych
partiach do „wpływu" planet na ziemię, mówi znacznie
więcej niż inne ilustracje tego typu. Skoro się zważy,
że powszechną tendencją graficznej ilustracji astro-
nomicznej i astrologicznej XVI w. jest silne akcento-
wanie wartości treściowych, niekiedy nawet na nieko-
rzyść formy, to tak dokładne dostosowanie poszczegól-
nych części krajobrazu do „wpływu" gwiazd i planet na
ziemię uznać trzeba za efekt zamierzony przez projek-
todawcę omawianej ilustracji, efekt mający na celu
podkreślenie związku między „działaniem" planet
i gwiazd a zjawiskami ziemskimi. Stąd wypływa wnio-
48 Sprawę średniowiecznej wiary w potęgę gwiazd
podporządkowanej władzy Boga w przeciwieństwie do
przekonań astrologii doby renesansu o niczym nie
ograniczonym wpływie gwiazd na ziemię, porusza Cas-
sirer E„ Indwiduum und Kosmos in der Philosophie der

sek dalszy: złączenie sceny figuralnej astrologicznej
z ziemskim krajobrazem nabiera tu znaczenia pewnego
skrótu myślowego, za pomocą którego znalazła wyraz
ówczesna koncepcja jedności astronomicznego wszech-
świata z ziemią, złączonych tymi samymi prawami
astrologii, które nimi rządzą. Owo poczucie jedności
wszechświata i rządzących nim praw*, dalekie oczywi-
ście od nowoczesnych sformułowań tej sprawy, wypły-
wało z pewnego intuicyjnego panteizmu, typowego dla
myśli naukowej początków XVI wieku, która pozba-
wiona była ścisłości racjonalnych sformułowań nauki
pokopernikańskiej. Owa astrologiczna potęga gwiazd
nie była jednak w pojęciu Branta siłą zupełnie samo-
dzielną, lecz podporządkowana została zgodnie z prze-
konaniami średniowiecza, władzy i Woli Boga 48, czemu
autor naszej ulotki dał wyraz w sformułowaniu wier-
szowanego tekstu:
„Was aber entlich werd dar auss
Das steli ich hin zu Gott dem herren
Der well all ding zum besten keren".
Wymowa ideowa drzeworytu Raka z planetami mie-
ści się w ramach obowiązującej w owym czasie teorii
o geocentrycznej budowie świata, w której ziemia jako
ośrodek kosmosu skupia na sobie wpływy wszystkich
pozostałych ciał niebieskich. Geocentryzm z natury swej
prowadził do naiwnie pojętego antropocentryzmu. Ro-
zumowanie było tego rodzaju: na ziemi będącej ośrod-
kiem wszechświata najważniejszą istotą jest człowiek,
więc najwidoczniej jest on tym stworzeniem, do któ-
rego odnoszą się bezpośrednio wszystkie ruchy ciał nie-
bieskich, na nim skupia się wpływ gwiazd. Cały zaś
łańcuch przyczyn i skutków między losami człowieka
('zarówno jako jednostki, jak i w zbiorowości) a dzia-
łaniem gwiazd tworzony był w sposób irracjonalny, w
dzisiejszym zrozumieniu, nienaukowy, za pomocą em-
pirycznie nie uzasadnionych praw wróżbiarstwa astro-
logicznego. W ten sposób w ulotce Sebastiana Branta
znalazła odbicie rozpowszechniona naonczas koncepcja
o jedności mikro- i makrokosmosu49.
Prymitywny antropocentryzm astronomii przedko-
pernikańskiej znalazł ponadto jeszcze inny wyraz
w omawianej ilustracji: w personifikowaniu ciał nie-
bieskich i1 nadawaniu im cech ludzkiego postępowa-
nia jako popularny sposób wyobrażania ich oddziały-
wania na ziemię.
Tego rodzaju astrologiczne pseudonaukowe sfor-
mułowania jakie wyraża omawiana ulotka, tworzone
były z dużą dozą poetyckiej fantażji i stanowiły po-
datny grunt dla rozwoju związanej z nimi ilustracji
figuralnej, w owym czasie ogromnie rozpowszechnio-
Renaissance (Studien der Bibliothek Warburg X), Leip-
zig—Berlin 1927, s. 104—115.
49 Tę samą koncepcję jedności mikro- i makrokos-
mosu w ówczesnym malarstwie podkreśla Benesch, jw„
s. 45—6.

472