Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (58.1996)

MARCIN FABIAŃSKI


II. 1. Krzyźtopór, plan wg Pufendorfa. Fot. autor
III. 1. Krzyżtopór, plan after Pufendorf. Phot. author

bieszczański, uważali Krzyżtopór za pomnik nie tyle
„wielkości starożytnych Polaków", ile kolosalnej pychy
i próżności właścicieli15. Mimo to architektura i deko-
racja wywarły na nich wielkie wrażenie. Hofmanowa,
która korzystała z nieznanych nam źródeł, opisuje bo-
gate szczegóły wyposażenia wnętrz: marmurowe żłoby
w stajniach oraz szklany sufit z akwarium, który niegdyś
nakrywał okrągłe pomieszczenie w jednej z wież. Za jej
czasów elewacje owalnego dziedzińca były jeszcze oz-
dobione portretami przodków i krewnych fundatora16.
Ślady pierwotnej dekoracji zarejestrował także Józef
Wiślicki ok. r. 1850: marmurowe i alabastrowe portale
i kominki, marmurowe żłoby oraz dekoracje freskowe
w niektórych salach17.
Z początku w. XIX pochodzą także pierwsze widoki
pałacu, które jednak nie dają wyobrażenia o pierwotnym
wyglądzie wnętrz18. Znane źródła nie pozwalają zatem
na wiarygodną, choćby przybliżoną rekonstrukcję wy-
posażenia. Niektórzy historycy wątpią na przykład w
prawdziwość szczegółów podanych przez Hofmanową,
zwłaszcza w sławne akwarium19. Dotąd nie udało się też
wskazać przekonujących źródeł niezwykłego układu
przestrzennego pałacu20.

* * *
Właściwy pałac został wpisany w pięcioboczną for-
tecę bastionową, która nieco przypomina rezydencję
Farnesych w Capraroli (il. 1). Całość zajmuje ogromną
powierzchnię prawie jednego hektara, a każdy z boków
fortyfikacji mierzy ok. 73 m21. W odróżnieniu jednak
od rezydencji Farnesych, plan właściwego pałacu w
Ujeździe zdecydowanie odbiega od narysu fortyfikacji.
Nawiązują do niego tylko dwa niskie przednie skrzydła.
Sama zaś rezydencja składała się z trzech czteropiętro-
wych skrzydeł, które ujmowały centralny dziedziniec w
formie poprzecznego owalu i „uliczkę" prowadzącą doń
z dziedzińca przedniego (il. 2). Oś symetrii całego zało-
żenia, biegnąca od bramy wjazdowej poprzez tę „ulicz-
kę" i dziedziniec, znajduje swoje przedłużenie w
skrzydle dostawionym po drugiej stronie do korpusu,
zakończonym wieżą i okrągłym pawilonem (il. 3). Dwie
górne kondygnacje tego skrzydła wypełniała ogromna
prostokątna sala z arkadami i galeryjką.
Zarówno sam Ossoliński, jak i jego goście znali
zapewne sławny opis Pliniusza luksusowej willi własnej
w Laurentum, który w okresie nowożytnym dość szero-
ko oddziałał na architekturę nowożytną we Włoszech i

270