Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (58.1996)

PRZEGLĄD LITERATURY I WYSTAW

terliche Medizin und Probleme der Jenseitsvorsorge I
Średniowieczna medycyna i problemy troski o życie przyszłe
(s. 117-124), Christine Góttler Jede Messe erlóst eine Seele
aus dem Fegefeuer - Der privilegierte Altar und die Anfdnge
des barocken Fegefeuerbildes in Bologna / Każda msza wy-
bawia jedną duszę z Czyśćca - Ołtarz uprzywilejowany i
początki barokowego wizerunku Czyśćca w Bolonii (s. 149-
164). Część druga to właściwa część katalogowa, w której
uporządkowano i omówiono zabytki z różnych dziedzin sztu-
ki, niepodzielone według chronologii, ale według następują-
cych tematów: Heiden und Synkretisten / Poganie i Synkrety-
ści (s. 170-175), Memento mori (s. 176-185), Jenseitsvorsor-
ge / Troska o życie przyszłe (s. 186-252), Tod und Begrcibnis
/ Śmierć i pogrzeb (s. 252-281), Partikulargericht / Sąd
Indywidualny (s. 282-283), Fegefeuer / Czyściec (s. 284-
322), Ende der Zeit / Koniec czasu (s. 323-329, Weltgericht/
Sąd Ostateczny (s. 330-349), Holle / Piekło (s. 350-368) i
Himmel/ Niebo (s. 369-396). Trzeba przyznać, że korzystanie
z tej części katalogu jest ułatwione przez to, że prezentowane
zabytki zatytułowano tak, aby wskazywały na najważniejszy

problem z nimi związany. Każdy z zamieszczonych obiektów
jest ilustrowany i wyczerpująco opisany wraz z podaniem
wykazu literatury. Niezależnie od tego posiada krótką notę o
pochodzeniu, wymiarach, miejscu znalezienia i przechowy-
wania. Ponadto jeśli jest to fragment większej części, np.
kwater ołtarza czy miniatur książkowych, opisana jest całość,
z której pochodzi. W konstrukcji katalogu widoczne jest
znawstwo tematu i najnowszych badań. Ostatnia trzecia część
katalogu, jest interesującym pomysłem, zawiera bowiem
słownik pojęć i mało znanych współcześnie wyrażeń związa-
nych ze sprawami ostatecznymi i troską o zbawienie duszy.
Znajdują się tu też wskazówki do ilustracji zamieszczonych
w tekście, opis ukształtowania przestrzennego wystawy i
wykaz bogatej bibliografii, z której autorzy korzystali. Dobór
haseł w słowniku został tak uformowany, aby zwiedzający
wystawę przeciętny widz, mógł odczytać znaczenie. Te za-
sygnalizowane problemy świadczą na korzyść przedstawio-
nego katalogu, który jest ważną pozycją dla zrozumienia
sztuki średniowiecza i wyjaśnia zjawiska nie prezentowane
dotąd w tak szerokim zakresie.
Beata Purc-Stępniak

"Dziedzictwo kulturowe cystersów na Pomorzu". Materiały z seminarium w Kołbaczu.
Szczecin: Wydawnictwo Regionalnego Ośrodka Studiów i Ochrony Środowiska
Kulturowego 1995 ss.152, il. 61

We wrześniu 1994 r. Regionalny Ośrodek Studiów i
Ochrony Środowiska Kulturowego w Szczecinie zorganizo-
wał pierwsze na Pomorzu obchody Dni Dziedzictwa Europej-
skiego. Tematem imprezy było dziedzictwo kulturowe cyster-
sów na Pomorzu. W ramach imprezy odbyło się też semina-
rium, na którym wygłoszone zostało 14 referatów poświęco-
nych problematyce cysterskiej. Referaty zamieszczone zosta-
ły w omawianej książce.
Pierwszy artykuł dr. Andrzeja Wyrwy nt. Dzieje zakonu
cystersów polskich (linia męska). Przemiany kulturowe i
zmiany struktur organizacyjnych. Zarys problemu - zawiera
krótki rys historyczny powstania i rozwoju zakonu w Europie
oraz omówienie, w układzie chronologicznym, dziejów
opactw na terenie Polski. Opactwa pomorskie, z uwagi na
pozostawanie poza obszarem Królestwa Polskiego, zostały
jedynie wymienione w kolejności powstawania.
Wstęp artykułu prof. Lucyny Turek-Kwiatkowskiej zaty-
tułowanego Działalność społeczna i gospodarcza cystersów
- wkład do kultury europejskiej, poświęcony jest również
początkom powstania zakonu. Na dalszych kartach autorka
sygnalizuje problemy związane z organizacją opactw na
płaszczyźnie gospodarczej, podkreślając wątek działalności
kolonizacyjnej cystersów pomorskich, którym przypisuje
wiodącą rolę w rozwoju wielu dziedzin życia: gospodarki
rolnej, przemysłowej, przetwórczej. Autorka podkreśla rów-
nież dużą aktywność cystersów pomorskich na płaszczyźnie
społeczno-politycznej. Podkreśla tu służbę duszpasterską,

opiekuńczą, działalność naukową i polityczną. Ta ostatnia
polegała na doradztwie i udziale w rozejmach. W podsumo-
waniu zawarte są krótkie uwagi o przyczynach upadku kla-
sztorów pomorskich, upatrywane m.in. w rozluźnieniu dyscy-
pliny i rozprzestrzenianiu się nowinek reformatorskich.
Autor artykułu pt. Cystersi Pomorza Zachodniego na
Uniwersytetach średniowiecznej Europy - Krzysztof Kacz-
marek, podejmuje trudny, słabo rozpoznany temat kultury
intelektualnej i wykształcenia cystersów z opactw pomor-
skich. Po przedstawieniu krótkiej charakterystyki organizacji
kształcenia cystersów w Europie i analizie nielicznych źródeł
mówiących o szkoleniu cystersów pomorskich, autor podkre-
śla dwa zjawiska. Po pierwsze zauważa, iż uniwersyteckie
szkolenie pomorskich cystersów stało się wyraźne dopiero od
XV wieku, po drugie wskazuje na preferencje w wyborze
uczelni; w Lipsku, Rostoku i Frankfurcie. Autor próbuje też
określić profil wykształcenia cysterskich studentów. Z anali-
zy źródeł wynika, że studiowano wówczas głównie filozofię
i sztukę.
Zygmunt Szultka, autor kolejnego artykułu pt. Spostrze-
żenia nad delegalizacją kościoła katolickiego i likwidacją
klasztorów cysterskich na Pomorzu Zachodnim - po krótkim
wstępie poświęconym przebiegowi ruchów reformatorskich
na Pomorzu, skoncentrował się na likwidacji 12 klasztorów
cysterskich z terenu księstwa Wołogoskiego i Szczecińskie-
go. Stwierdził iż cystersi, poza nielicznymi wyjątkami nie
angażowali się zbyt aktywnie w walkę z reformacją. Jedynym

382