DOI issue:
Nr. 3-4
DOI article:Przegląd literaturz i wzstaw
DOI article:Mischke, Wojciech: [Rezension von: Anna M. Komornicka, Słownik zwrotów i aluzji biblijnych]
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48914#0397
PRZEGLĄD LITERATURY I WYSTAW
Biuletyn Historii Sztuki
R.LVIII, 1996, Nr 3-4
PL ISSN 0006-3967
Anna M. Komornicka, "Słownik zwrotów i aluzji biblijnych".
Łódź: Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie 1994 ss. 300
Wśród zalewu przekładów pozycji leksykograficznych
warto wyłowić oryginalne publikacje polskie. Taką propozy-
cją jest książka Anny M. Komornickiej zawierająca opraco-
wanie 118 zwrotów językowych wyrosłych z tradycji Starego
i Nowego Testamentu. Autorka jest filologiem klasycznym i
taki też charakter ma jej praca. Jednakże jej wykorzystanie
może wykroczyć poza warsztat filologa i - wobec braku
polskich kompendiów ikonograficznych - posłużyć także
studiom nad przekazami wizualnymi.
Punktem wyjścia Autorki są zwroty, powiedzenia, epitety
i aluzje zakorzenione w tekście Biblii (szczegółową ich typo-
logię Autorka zestawia we Wprowadzeniu, s. 11 - 12). Ze
zwrotu wyłuskuje słowo kluczowe, które staje się podstawą
alfabetycznego uszeregowania (np. Od Annasza do Kaifasza;
Nie samym chlebem..:. Po owocach...). Książkę otwiera Spis
treści (s. 5), a po nim następuje Alfabetyczny indeks zwrotów
i aluzji biblijnych (s. 7 - 10), który jest spisem zasadniczej
treści pracy, gdyż odzwierciedla kolejność haseł w książce.
We Wprowadzeniu (s. 11 - 14) autorka omawia przyjętą
metodę badań, wypracowaną typologię aluzji biblijnych oraz
układ prezentujących je haseł, a także zestawia edycje Pisma
Św. będące podstawą opracowania. Bibliografia rozbita jest
na dwie części: Słowniki. Encyklopedie (s. 15 - 16) oraz,
podane w wyborze, Antologie i opracowania (s. 16 - 17).
Część wstępną dopełnia Wykaz siglów biblijnych (s. 17 - 18).
Hasła zawarte są na stronach 19 - 287 i zostały zgrupowane
w rozdziały obejmujące hasła rozpoczynające się na daną
literę. Każdy z tych rozdziałów otwiera lista haseł, co jest
zbędnym powtórzeniem zestawienia Indeksu. Posługiwanie
się Słownikiem znacznie bardziej ułatwiłoby wprowadzenie
żywej paginy, gdyż przy wielostronicowych hasłach czytelnik
nie orientuje się, na którym z nich otworzył książkę.
Na poszczególne hasła składają się następujące człony: 1.
nazwa, czyli zwrot podstawowy, uzupełniany łacińską (ew.
grecką) wersją; 2. etymologia, podająca źródłosłów hebrajski,
aramejski, grecki bądź łaciński wraz z jego dosłownym prze-
kładem oraz komentarzem wyjaśniający realia historyczne i
obyczajowe z czasów biblijnych; 3. cytaty z Biblii, stanowiące
wzór dla zwrotu; 4. komentarz objaśniający kontekst kulturo-
wy pojawienia się zwrotu; 5. cytaty z literatury antycznej; 6.
cytaty z literatury nowożytnej, zwłaszcza polskiej; 7. zwroty
pokrewne i analogiczne; 8. wyobrażenia w sztuce (dzieła
malarskie i rzeźbiarskie), założenia architektoniczne lub (rza-
dziej) typy ikonograficzne oraz - oddzielnie - odbicie w
utworach muzycznych (człony 5, 7 i 8 występują fakultatyw-
nie).
Choć zamiarem autorki było dostarczenie pomocy nauko-
wej pozwalającej poznać rodowód zwrotów obecnych w ję-
zyku potocznym lub występujących w utworach literackich,
to jednak książka może być pomocna także przy weryfikacji
ikonograficznej wizualnych świadectw kultury. Szczegółowe
cytaty z Biblii ułatwiają odnalezienie wzoru literackiego da-
nego motywu, a zestawienie frekwencji w utworach nowożyt-
nych - choć fragmentaryczne - poświadcza jego obecność w
świadomości społecznej danej epoki, co może być ważną
przesłanką dowodową przy interpretacji przedstawień em-
blematycznych.
Przydatne przy interpretacji ikonograficznej mogą także
okazać się exempla plastyczne zestawione przez autorkę, choć
obarczone są wieloma błędami. I tak np. obraz Pietera Bruegla
Starszego Upadek zbuntowanych aniołów przechowywany
jest w Musees Royaux des Beaux-Arts (a nie w Royaux des
Beaux-Arts - bez określenia instytucji, s. 41); niderlandzki
malarz Roger nazywany jest wszak van der Weyden, a nie
Vander Weyden (tamże), czego autorka jest świadoma okre-
ślając go poprawnie na s. 243 i 262; Tryptyk Rozesłania
apostołów nie znajduje się w Mikuszowicach (s. 50), lecz w
Muzeum Narodowym w Krakowie; Herrady z Landsbergu nie
można uważać za malarza miniatur w jej traktacie Hortus
deliciarum, jak sugeruje zwrot: "miniatura Herrada z Lands-
berg" (s. 58, 135); problem autorstwa Ołtarza gandawskiego
nie jest jednoznacznie rozstrzygnięty, ale autorka powinna
zdecydowanie przyjąć któreś ze stanowisk, gdy tymczasem
na s. 47 przypisuje go braciom, a na s. 66 jedynie Janowi van
Eyck; Kazanie św. Jana Chrzciciela Pietera Bruegla Starsze-
go znajduje się w Budapeszcie (Szepmuveszeti Muzeum), a
nie we Wiedniu (s. 132); M. Neithart (tamże) znany jest w
historii sztuki jako Griinewald; Kalwaria w Kordobie została
wzniesiona w latach 1405 - 1420, a nie w 142 (s. 135);
nabożeństwo Drogi krzyżowej nie powstało dopiero w wieku
XV (s. 161), lecz już w XI w. - w wyniku restrykcji Turków
- zostało oderwane od autentycznej scenerii ewangelicznych
wydarzeń, w XII w. dotarło do Europy pod postacią "Dróg
jerozolimskich" (m. in. Amiens, Chartres, Bayeux), a w XIV
w. liturgia nabożeństwa została ujednolicona za sprawą Fran-
ciszkanów; Galeria Drezdeńska nie posiada obraza Pietera
Paula Rubensa Sąd Ostateczny (s. 243) (gdyż znajduje się on
w monachijskiej Starej Pinakotece), a jedynie Sąd Parysa.
379
Biuletyn Historii Sztuki
R.LVIII, 1996, Nr 3-4
PL ISSN 0006-3967
Anna M. Komornicka, "Słownik zwrotów i aluzji biblijnych".
Łódź: Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie 1994 ss. 300
Wśród zalewu przekładów pozycji leksykograficznych
warto wyłowić oryginalne publikacje polskie. Taką propozy-
cją jest książka Anny M. Komornickiej zawierająca opraco-
wanie 118 zwrotów językowych wyrosłych z tradycji Starego
i Nowego Testamentu. Autorka jest filologiem klasycznym i
taki też charakter ma jej praca. Jednakże jej wykorzystanie
może wykroczyć poza warsztat filologa i - wobec braku
polskich kompendiów ikonograficznych - posłużyć także
studiom nad przekazami wizualnymi.
Punktem wyjścia Autorki są zwroty, powiedzenia, epitety
i aluzje zakorzenione w tekście Biblii (szczegółową ich typo-
logię Autorka zestawia we Wprowadzeniu, s. 11 - 12). Ze
zwrotu wyłuskuje słowo kluczowe, które staje się podstawą
alfabetycznego uszeregowania (np. Od Annasza do Kaifasza;
Nie samym chlebem..:. Po owocach...). Książkę otwiera Spis
treści (s. 5), a po nim następuje Alfabetyczny indeks zwrotów
i aluzji biblijnych (s. 7 - 10), który jest spisem zasadniczej
treści pracy, gdyż odzwierciedla kolejność haseł w książce.
We Wprowadzeniu (s. 11 - 14) autorka omawia przyjętą
metodę badań, wypracowaną typologię aluzji biblijnych oraz
układ prezentujących je haseł, a także zestawia edycje Pisma
Św. będące podstawą opracowania. Bibliografia rozbita jest
na dwie części: Słowniki. Encyklopedie (s. 15 - 16) oraz,
podane w wyborze, Antologie i opracowania (s. 16 - 17).
Część wstępną dopełnia Wykaz siglów biblijnych (s. 17 - 18).
Hasła zawarte są na stronach 19 - 287 i zostały zgrupowane
w rozdziały obejmujące hasła rozpoczynające się na daną
literę. Każdy z tych rozdziałów otwiera lista haseł, co jest
zbędnym powtórzeniem zestawienia Indeksu. Posługiwanie
się Słownikiem znacznie bardziej ułatwiłoby wprowadzenie
żywej paginy, gdyż przy wielostronicowych hasłach czytelnik
nie orientuje się, na którym z nich otworzył książkę.
Na poszczególne hasła składają się następujące człony: 1.
nazwa, czyli zwrot podstawowy, uzupełniany łacińską (ew.
grecką) wersją; 2. etymologia, podająca źródłosłów hebrajski,
aramejski, grecki bądź łaciński wraz z jego dosłownym prze-
kładem oraz komentarzem wyjaśniający realia historyczne i
obyczajowe z czasów biblijnych; 3. cytaty z Biblii, stanowiące
wzór dla zwrotu; 4. komentarz objaśniający kontekst kulturo-
wy pojawienia się zwrotu; 5. cytaty z literatury antycznej; 6.
cytaty z literatury nowożytnej, zwłaszcza polskiej; 7. zwroty
pokrewne i analogiczne; 8. wyobrażenia w sztuce (dzieła
malarskie i rzeźbiarskie), założenia architektoniczne lub (rza-
dziej) typy ikonograficzne oraz - oddzielnie - odbicie w
utworach muzycznych (człony 5, 7 i 8 występują fakultatyw-
nie).
Choć zamiarem autorki było dostarczenie pomocy nauko-
wej pozwalającej poznać rodowód zwrotów obecnych w ję-
zyku potocznym lub występujących w utworach literackich,
to jednak książka może być pomocna także przy weryfikacji
ikonograficznej wizualnych świadectw kultury. Szczegółowe
cytaty z Biblii ułatwiają odnalezienie wzoru literackiego da-
nego motywu, a zestawienie frekwencji w utworach nowożyt-
nych - choć fragmentaryczne - poświadcza jego obecność w
świadomości społecznej danej epoki, co może być ważną
przesłanką dowodową przy interpretacji przedstawień em-
blematycznych.
Przydatne przy interpretacji ikonograficznej mogą także
okazać się exempla plastyczne zestawione przez autorkę, choć
obarczone są wieloma błędami. I tak np. obraz Pietera Bruegla
Starszego Upadek zbuntowanych aniołów przechowywany
jest w Musees Royaux des Beaux-Arts (a nie w Royaux des
Beaux-Arts - bez określenia instytucji, s. 41); niderlandzki
malarz Roger nazywany jest wszak van der Weyden, a nie
Vander Weyden (tamże), czego autorka jest świadoma okre-
ślając go poprawnie na s. 243 i 262; Tryptyk Rozesłania
apostołów nie znajduje się w Mikuszowicach (s. 50), lecz w
Muzeum Narodowym w Krakowie; Herrady z Landsbergu nie
można uważać za malarza miniatur w jej traktacie Hortus
deliciarum, jak sugeruje zwrot: "miniatura Herrada z Lands-
berg" (s. 58, 135); problem autorstwa Ołtarza gandawskiego
nie jest jednoznacznie rozstrzygnięty, ale autorka powinna
zdecydowanie przyjąć któreś ze stanowisk, gdy tymczasem
na s. 47 przypisuje go braciom, a na s. 66 jedynie Janowi van
Eyck; Kazanie św. Jana Chrzciciela Pietera Bruegla Starsze-
go znajduje się w Budapeszcie (Szepmuveszeti Muzeum), a
nie we Wiedniu (s. 132); M. Neithart (tamże) znany jest w
historii sztuki jako Griinewald; Kalwaria w Kordobie została
wzniesiona w latach 1405 - 1420, a nie w 142 (s. 135);
nabożeństwo Drogi krzyżowej nie powstało dopiero w wieku
XV (s. 161), lecz już w XI w. - w wyniku restrykcji Turków
- zostało oderwane od autentycznej scenerii ewangelicznych
wydarzeń, w XII w. dotarło do Europy pod postacią "Dróg
jerozolimskich" (m. in. Amiens, Chartres, Bayeux), a w XIV
w. liturgia nabożeństwa została ujednolicona za sprawą Fran-
ciszkanów; Galeria Drezdeńska nie posiada obraza Pietera
Paula Rubensa Sąd Ostateczny (s. 243) (gdyż znajduje się on
w monachijskiej Starej Pinakotece), a jedynie Sąd Parysa.
379