DOI Heft:
Nr. 3-4
DOI Artikel:Recenzje
DOI Artikel:Chrościcki, Juliusz A.: "Orzeł biały" - Symbol narodowy i państwowy: wystawa w zamku królewskim w Warszawie
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48914#0345
RECENZJE
właśnie tam legendarny władca Polan Lech odnalazł „na
wysokich i wyniosłych drzewach orle gniazdo". Tezę z XV-
wiecznych Roczników może też potwierdzać gliniana płytka
wypalana z końca XII wieku, którą odnaleziono w północnej
części Góry Lecha w Gnieźnie, gdzie mieścił się zamek (nr
kat. I 3). Ten herbowy element dekoracji rezydencji książęcej
mógł nawiązywać do ustnej tradycji związanej z tym miej-
scem. Herb miasta Gniezna pozostał do dzisiaj bez zmian -
Orzeł Biały w koronie (nr kat. V 30).
Bez względu na to, co na ten temat pisali kronikarze, a
dzisiaj sądzą historycy, istotna była wędrówka tego znaku i
symbolu od rzymskich czasów cesarskich do średniowiecz-
nego godła Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Nie-
mieckiego czy nowożytnego symbolu carskiej Rosji, czyli
czarnego Orła Dwugłowego, wreszcie do nowoczesnego
czarnego i jednogłowego orła Prus i Niemiec. Orzeł to wedle
Rudolfa Wittkowera7 - symbol wielu prowincji i państw czy
rodów europejskich, a nie tylko Polski i Ziemi Krakowskiej
(głowa orła zwrócona w odwrotną stronę niż polski znak) czy
dynastii Piastów. Warto przypomnieć, że wystawa Orła Bia-
łego w Zamku jest pierwszą w Europie nowoczesną ekspozy-
cją pokazującą tak wszechstronnie symbol o charakterze pań-
stwowym. Analogiczne wystawy symboli o charakterze praw-
no-państwowym będą się na niej mogły wzorować.
Wystawa pokazuje, jak bardzo Polacy żyją od stuleci
symbolem narodowym i państwowym - Orłem Białym. Re-
alia polityczne zmieniały na przestrzeni wieków nie tylko
kształt tarczy herbowej z gotyckiej na manierystyczną czy
barokową formę stylizacji orła, ale i jego symbolikę prawną.
Swoboda z jaką traktowano ten najważniejszy symbol może
szokować szczególnie tych, którzy przychodzili na wystawę,
jak do... kościoła na nabożeństwo. Już w walkach o sukcesję
w okresie rozbicia dzielnicowego synowie Bolesława Krzy-
woustego zręcznie posługiwali się orłem jako motywem pro-
pagandowym. Na denarze Władysława Wygnańca zbrojny
książę zwycięża przeciwnika, a na rewersie orzeł pokonuje
zająca (nr kat. VI 1). Orzeł jest tutaj tradycyjnym symbolem
cnoty, siły i męstwa. Orłemjako herbem, znakiem i symbolem
cnoty posługiwali się też dwaj inni synowie Bolesława Krzy-
woustego: Bolesław Kędzierzawy i Mieszko Stary. Wielkie
emocje polityczne budził orzeł w końcu XIII i połowie XIV
wieku. Pokazują to przedmioty związane z kandydatami do
tronu polskiego: Henrykiem IV Prawym (Probusem) i Prze-
mysłem II, a później księciem Władysławem Łokietkiem.
Wydaje się, że ten okres był szczególnie ważny dla rozwoju
form artystycznych i powszechnego rozumienia symboliki
orła, w kontekście innych symboli państwowych.
Pierwszym dziełem pracującego w Krakowie około
1420 r. florenckiego rzemieślnika z kręgu Donatellajest herb
Królestwa Polskiego znajdujący się na boku tumby Włady-
sława Jagiełły - pierwszego z dynastii Jagiellonów (na okład-
ce katalogu i il. 27). Stylizacja artystyczna proporcji ptaka w
duchu wczesnego renesansu jest całkowicie przeciwstawna
gotyckim proporcjom, wydłużonym i zgeometryzowanym8.
Jeszcze w sto lat po wykonaniu nagrobka Jagiełły używano
nadal formy „gotyckiego" orła (nr kat. II 15). Okres panowa-
nia Zygmunta I charakteryzuje się niezwykłą dekoracyjno-
ucm ^(p^btti bfyfa
3Joannę Berbotto, &ftXno£ub4Gw
merano piemifltenfi, et Wacot mri
2^egfe iocmtano.
Cum &tfa et śpnutUgto $egfae ^atefatt'%
^unw %bxae mubcba$ac,#uno ®^
M. Lxm
II. 2. Drzeworyt kolorowany na karcie tytułowej „Statuta Regni
Poloniae" Jana Herburta z 1567 r., Warszawa, Biblioteka
Narodowa. Fot. Maciej Bonarski
III. 2. Wood engraving on the title page of Jan Herburt's
„Statuta Regni Poloniae" from 1567, Warsaw,
National Library. Phot. M. Bonarski
ścią orła i wpisaniem w jego kształt pierwszej litery imienia
(Sigismundus), którą XVI-wieczni neapolitańczycy odczyty-
wali podczas wjazdu polskiego posła jako pierwszą literę
nazwy państwa - Sarmacji, owej legendarnej krainy prapol-
skiej.
Korona zamknięta kabłąkiem pojawiła się nad głową orła
m.in. na płytach z piaskowca we wnętrzu mauzoleum Jagiel-
lonów, w Kaplicy Zygmuntowskiej przy katedrze Wawelskiej
(Bartolomeo Berrecci, ok. 1530 r.). Koncepcja plastyczna
tych orłów jest bardzo daleka od wspomnianego już dzieła
pierwszego anonimowego artysty florenckiego, który pojawił
się w Krakowie dla wykonania tumby Władysława Jagiełły.
327
właśnie tam legendarny władca Polan Lech odnalazł „na
wysokich i wyniosłych drzewach orle gniazdo". Tezę z XV-
wiecznych Roczników może też potwierdzać gliniana płytka
wypalana z końca XII wieku, którą odnaleziono w północnej
części Góry Lecha w Gnieźnie, gdzie mieścił się zamek (nr
kat. I 3). Ten herbowy element dekoracji rezydencji książęcej
mógł nawiązywać do ustnej tradycji związanej z tym miej-
scem. Herb miasta Gniezna pozostał do dzisiaj bez zmian -
Orzeł Biały w koronie (nr kat. V 30).
Bez względu na to, co na ten temat pisali kronikarze, a
dzisiaj sądzą historycy, istotna była wędrówka tego znaku i
symbolu od rzymskich czasów cesarskich do średniowiecz-
nego godła Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Nie-
mieckiego czy nowożytnego symbolu carskiej Rosji, czyli
czarnego Orła Dwugłowego, wreszcie do nowoczesnego
czarnego i jednogłowego orła Prus i Niemiec. Orzeł to wedle
Rudolfa Wittkowera7 - symbol wielu prowincji i państw czy
rodów europejskich, a nie tylko Polski i Ziemi Krakowskiej
(głowa orła zwrócona w odwrotną stronę niż polski znak) czy
dynastii Piastów. Warto przypomnieć, że wystawa Orła Bia-
łego w Zamku jest pierwszą w Europie nowoczesną ekspozy-
cją pokazującą tak wszechstronnie symbol o charakterze pań-
stwowym. Analogiczne wystawy symboli o charakterze praw-
no-państwowym będą się na niej mogły wzorować.
Wystawa pokazuje, jak bardzo Polacy żyją od stuleci
symbolem narodowym i państwowym - Orłem Białym. Re-
alia polityczne zmieniały na przestrzeni wieków nie tylko
kształt tarczy herbowej z gotyckiej na manierystyczną czy
barokową formę stylizacji orła, ale i jego symbolikę prawną.
Swoboda z jaką traktowano ten najważniejszy symbol może
szokować szczególnie tych, którzy przychodzili na wystawę,
jak do... kościoła na nabożeństwo. Już w walkach o sukcesję
w okresie rozbicia dzielnicowego synowie Bolesława Krzy-
woustego zręcznie posługiwali się orłem jako motywem pro-
pagandowym. Na denarze Władysława Wygnańca zbrojny
książę zwycięża przeciwnika, a na rewersie orzeł pokonuje
zająca (nr kat. VI 1). Orzeł jest tutaj tradycyjnym symbolem
cnoty, siły i męstwa. Orłemjako herbem, znakiem i symbolem
cnoty posługiwali się też dwaj inni synowie Bolesława Krzy-
woustego: Bolesław Kędzierzawy i Mieszko Stary. Wielkie
emocje polityczne budził orzeł w końcu XIII i połowie XIV
wieku. Pokazują to przedmioty związane z kandydatami do
tronu polskiego: Henrykiem IV Prawym (Probusem) i Prze-
mysłem II, a później księciem Władysławem Łokietkiem.
Wydaje się, że ten okres był szczególnie ważny dla rozwoju
form artystycznych i powszechnego rozumienia symboliki
orła, w kontekście innych symboli państwowych.
Pierwszym dziełem pracującego w Krakowie około
1420 r. florenckiego rzemieślnika z kręgu Donatellajest herb
Królestwa Polskiego znajdujący się na boku tumby Włady-
sława Jagiełły - pierwszego z dynastii Jagiellonów (na okład-
ce katalogu i il. 27). Stylizacja artystyczna proporcji ptaka w
duchu wczesnego renesansu jest całkowicie przeciwstawna
gotyckim proporcjom, wydłużonym i zgeometryzowanym8.
Jeszcze w sto lat po wykonaniu nagrobka Jagiełły używano
nadal formy „gotyckiego" orła (nr kat. II 15). Okres panowa-
nia Zygmunta I charakteryzuje się niezwykłą dekoracyjno-
ucm ^(p^btti bfyfa
3Joannę Berbotto, &ftXno£ub4Gw
merano piemifltenfi, et Wacot mri
2^egfe iocmtano.
Cum &tfa et śpnutUgto $egfae ^atefatt'%
^unw %bxae mubcba$ac,#uno ®^
M. Lxm
II. 2. Drzeworyt kolorowany na karcie tytułowej „Statuta Regni
Poloniae" Jana Herburta z 1567 r., Warszawa, Biblioteka
Narodowa. Fot. Maciej Bonarski
III. 2. Wood engraving on the title page of Jan Herburt's
„Statuta Regni Poloniae" from 1567, Warsaw,
National Library. Phot. M. Bonarski
ścią orła i wpisaniem w jego kształt pierwszej litery imienia
(Sigismundus), którą XVI-wieczni neapolitańczycy odczyty-
wali podczas wjazdu polskiego posła jako pierwszą literę
nazwy państwa - Sarmacji, owej legendarnej krainy prapol-
skiej.
Korona zamknięta kabłąkiem pojawiła się nad głową orła
m.in. na płytach z piaskowca we wnętrzu mauzoleum Jagiel-
lonów, w Kaplicy Zygmuntowskiej przy katedrze Wawelskiej
(Bartolomeo Berrecci, ok. 1530 r.). Koncepcja plastyczna
tych orłów jest bardzo daleka od wspomnianego już dzieła
pierwszego anonimowego artysty florenckiego, który pojawił
się w Krakowie dla wykonania tumby Władysława Jagiełły.
327