DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Miscellanea
DOI Artikel:Karpowicz, Mariusz: Autoportret Siemiginowskiego
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.41526#0153
AUTOPORTRET SIEMIGINOWSKIEGO
domysłem, w tej chwili zbyt daleko idącym, choć
wachlarz jego prac ubocznych był dość szeroki — pro-
jektował grobowiec, ołtarze, dekorację karet18.
W każdym razie dopuszczony był do grona wtajemni-
czonych w orderowe plany Sobieskiego i musiał
egzemplarz wzorcowy widzieć. Z dworem był przecież
w takiej zażyłości, że go nazywano domownikiem kró-
lewskim 19. Spośród współczesnych malarzy wątpliwe,
czy ktokolwiek inny mógł znać projektowany order,
a z późniejszych na pewno nikt. Zatem umieszczenie
na portrecie orderu właściwie nie istniejącego, wyko-
nanego w jednym tylko egzemplarzu, wyklucza moż-
liwość autorstwa innego malarza.
Siemiginowski, pokazując się z orderem, kierował
się zapewne względami kompozycyjno-malarskimi
oraz — przede wszystkim — ambicjonalnymi. Obraz
jest wzorowany na kręgu dworskim; w wizerunkach
tego środowiska coraz ważniejszą rolę kompozycyjną
i kolorystyczną zaczynają odgrywać rozliczne ordery.
Ustanowienie orderu Orła Białego 1 listopada 1705
roku zrobiło decydujący wyłom w szlacheckim wstrę-
cie do odznaczeń. Już za Augusta III „chęć posiadania
jakiejkolwiek oznaki orderowej na piersiach ogarnęła
szerokie warstwy ówczesnego społeczeństwa"20. Ki-
towicz poświęca manii orderowej cały rozdział21. Do
rozmiarów plagi społecznej rozrosnąć się to miało do-
piero za Stanisława Augusta.
Eleuterowi zatem, wzorem malarstwa dworskiego,
dobrze komponowała się dekoracyjna szarfa orderowa,
a dodatkowym powodem była zapewne chęć przekaza-
nia się potomkom jako pan orderowy. Walka o awans
społeczny jest jednym z zasadniczych wątków życio-
wych Siemiginowskiego, odbiciem tych ambicji jest
autoportret w bogatym stroju dworskim, jak najbar-
dziej majestatyczny i uorderowany.
Reasumując dotychczasowe rozważania wymienić
należy nastenuiace argumenty świadczące, że omawia-
ny portret jest portretem własnym Siemiginowskie-
go: 1) autoportretowa twarz, o realizmie rysów przy
jednoczesnym pogłębieniu psychicznym, 2) sposób
i poziom malowania, 3) kształt peruki pochodzący
z pierwszego- dziesięciolecia XVIII wieku, 4) tekst na-
pisu, w którym pominięta jest późniejsza legenda o po-
słowaniu do Hiszpanii, 5) order Janiny, którego nie
mógł widzieć żaden inny, późniejszy malarz.
Pozostałaby jeszcze sprawa datowania obrazu.
Twarz mężczyzny między czterdziestym a pięćdzie-
siątym rokiem życia, rodzaj i kształt peruki, obecność
orderów — wskazują, że portret musiał powstać w
18 Karpowicz M., jw., passim.
19 „Eąuitatus auratus Praenohili Georgio Eleuterii
domestico regio". Warszawa 31.VII.1688. Arch. Gł.
Akt Dawnych, Sigillaty, ks. 14, k. 137. Wypis zawdzię-
czam również doc. drowi Z. Wdowiszewskiemu.
20 Sadowski H., jw., s. 23.
21 Kitowicz J. ks., Opis obyczajów i zwyczajów za
panowania Augusta III, Petersburg i Mohylew 1855,
t. III, rozdz. VIII, s. 63—68.
22 Siemieński L., Zamek w Dzikowie, Juljusz Wildt,
Kalendarz Powszechny na rok 1862, Kraków 1862, s. 37.
23 Przewodnik po jubileuszowej wystawie epoki
Jana III w zamku królewskim na Wawelu 1933, Kra-
ków 1933, s. 39.
24 Mańkowski T., Malarstwo na dworze Jana III,
Biuletyn H. S. XII (1950), s. 231.
końcu pierwszego dziesiątka lat XVIII w., to znaczy
w ostatnich latach życia Eleutera (umiera on w 1711 r.).
Oprócz reprezentacji dążeń życiowych malarza, po-
wstały u schyłku życia autoportret jest także cieka-
wym przyczynkiem do poznania drogi rozwojowej
sztuki Siemiginowskiego. Najjaskrawiej da się to za-
obserwować w zestawieniu z innym autoportretem,
który wyszedł spod pędzla artysty u progu malarskiej
kariery, a którego niesposób pominąć przy omawianiu
autoportretu lat dojrzałych. Chodzi tu o obraz ale-
goryczny „Malarstwo (prowadzi Eleutera przed po-
sągi Jana III i Marii Kazimiery", znajdujący się przed
pierwszą wojną światową w Dzikowie, Obecnie w Pań-
stwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu. Pierwszą
wzmiankę o nim napisał w 1858 r. Lucjan Sdemień-
ski22. Obraz był wystawiony w 1933 r. na wystawie
jubileuszowej Jana III na Wawelu23. Publikował go
i związał ze studiami rzymskimi Eleutera Mańkow-
ski24. Jakimi drogami portret ten dostał się do zbio-
rów Tarnowskich w Dzikowie — trudno dziś roz-
strzygnąć, może wskazówkę w tym względzie stanowi
wzmianka w drzewie genealogicznym Siemiginow-
II. 3. Fragment il. 1. (Foto-Styl)
143
domysłem, w tej chwili zbyt daleko idącym, choć
wachlarz jego prac ubocznych był dość szeroki — pro-
jektował grobowiec, ołtarze, dekorację karet18.
W każdym razie dopuszczony był do grona wtajemni-
czonych w orderowe plany Sobieskiego i musiał
egzemplarz wzorcowy widzieć. Z dworem był przecież
w takiej zażyłości, że go nazywano domownikiem kró-
lewskim 19. Spośród współczesnych malarzy wątpliwe,
czy ktokolwiek inny mógł znać projektowany order,
a z późniejszych na pewno nikt. Zatem umieszczenie
na portrecie orderu właściwie nie istniejącego, wyko-
nanego w jednym tylko egzemplarzu, wyklucza moż-
liwość autorstwa innego malarza.
Siemiginowski, pokazując się z orderem, kierował
się zapewne względami kompozycyjno-malarskimi
oraz — przede wszystkim — ambicjonalnymi. Obraz
jest wzorowany na kręgu dworskim; w wizerunkach
tego środowiska coraz ważniejszą rolę kompozycyjną
i kolorystyczną zaczynają odgrywać rozliczne ordery.
Ustanowienie orderu Orła Białego 1 listopada 1705
roku zrobiło decydujący wyłom w szlacheckim wstrę-
cie do odznaczeń. Już za Augusta III „chęć posiadania
jakiejkolwiek oznaki orderowej na piersiach ogarnęła
szerokie warstwy ówczesnego społeczeństwa"20. Ki-
towicz poświęca manii orderowej cały rozdział21. Do
rozmiarów plagi społecznej rozrosnąć się to miało do-
piero za Stanisława Augusta.
Eleuterowi zatem, wzorem malarstwa dworskiego,
dobrze komponowała się dekoracyjna szarfa orderowa,
a dodatkowym powodem była zapewne chęć przekaza-
nia się potomkom jako pan orderowy. Walka o awans
społeczny jest jednym z zasadniczych wątków życio-
wych Siemiginowskiego, odbiciem tych ambicji jest
autoportret w bogatym stroju dworskim, jak najbar-
dziej majestatyczny i uorderowany.
Reasumując dotychczasowe rozważania wymienić
należy nastenuiace argumenty świadczące, że omawia-
ny portret jest portretem własnym Siemiginowskie-
go: 1) autoportretowa twarz, o realizmie rysów przy
jednoczesnym pogłębieniu psychicznym, 2) sposób
i poziom malowania, 3) kształt peruki pochodzący
z pierwszego- dziesięciolecia XVIII wieku, 4) tekst na-
pisu, w którym pominięta jest późniejsza legenda o po-
słowaniu do Hiszpanii, 5) order Janiny, którego nie
mógł widzieć żaden inny, późniejszy malarz.
Pozostałaby jeszcze sprawa datowania obrazu.
Twarz mężczyzny między czterdziestym a pięćdzie-
siątym rokiem życia, rodzaj i kształt peruki, obecność
orderów — wskazują, że portret musiał powstać w
18 Karpowicz M., jw., passim.
19 „Eąuitatus auratus Praenohili Georgio Eleuterii
domestico regio". Warszawa 31.VII.1688. Arch. Gł.
Akt Dawnych, Sigillaty, ks. 14, k. 137. Wypis zawdzię-
czam również doc. drowi Z. Wdowiszewskiemu.
20 Sadowski H., jw., s. 23.
21 Kitowicz J. ks., Opis obyczajów i zwyczajów za
panowania Augusta III, Petersburg i Mohylew 1855,
t. III, rozdz. VIII, s. 63—68.
22 Siemieński L., Zamek w Dzikowie, Juljusz Wildt,
Kalendarz Powszechny na rok 1862, Kraków 1862, s. 37.
23 Przewodnik po jubileuszowej wystawie epoki
Jana III w zamku królewskim na Wawelu 1933, Kra-
ków 1933, s. 39.
24 Mańkowski T., Malarstwo na dworze Jana III,
Biuletyn H. S. XII (1950), s. 231.
końcu pierwszego dziesiątka lat XVIII w., to znaczy
w ostatnich latach życia Eleutera (umiera on w 1711 r.).
Oprócz reprezentacji dążeń życiowych malarza, po-
wstały u schyłku życia autoportret jest także cieka-
wym przyczynkiem do poznania drogi rozwojowej
sztuki Siemiginowskiego. Najjaskrawiej da się to za-
obserwować w zestawieniu z innym autoportretem,
który wyszedł spod pędzla artysty u progu malarskiej
kariery, a którego niesposób pominąć przy omawianiu
autoportretu lat dojrzałych. Chodzi tu o obraz ale-
goryczny „Malarstwo (prowadzi Eleutera przed po-
sągi Jana III i Marii Kazimiery", znajdujący się przed
pierwszą wojną światową w Dzikowie, Obecnie w Pań-
stwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu. Pierwszą
wzmiankę o nim napisał w 1858 r. Lucjan Sdemień-
ski22. Obraz był wystawiony w 1933 r. na wystawie
jubileuszowej Jana III na Wawelu23. Publikował go
i związał ze studiami rzymskimi Eleutera Mańkow-
ski24. Jakimi drogami portret ten dostał się do zbio-
rów Tarnowskich w Dzikowie — trudno dziś roz-
strzygnąć, może wskazówkę w tym względzie stanowi
wzmianka w drzewie genealogicznym Siemiginow-
II. 3. Fragment il. 1. (Foto-Styl)
143