DOI Artikel:
Polak-Trajdos, Ewa: Ze studiów nad twórczością Mistrza Krucyfiksów Siedmiogrodzkich
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0013
EWA POLAK-TRAJDOS
ZE STUDIÓW NAD TWÓRCZOŚCIĄ MISTRZA KRUCYFIKSÓW
SIEDMIOGRODZKICH
Siedmiogród występujący w źródłach poci mianem Tran-
sylwanii a pozostający pod władzą monarchii węgierskiej
od czasów króla Stefana z dynastii Arpadów (w. X), był pod
względem etnicznym zlepkiem kilku narodowości. Rumuni
stanowili ludność wieśniaczą, Sasi tworzyli warstwę miesz-
czańską, Szeklerzy zaś (z pochodzenia Kumani) pełnili fun-
kcję strażników pogranicza wschodniego. Wreszcie Węgrzy
należeli do warstwy szlacheckiej i magnaterii. Te różne struk-
tury społeczne spowodowały utworzenie się trzech teryto-
rialnych okręgów autonomicznych Ziemi Sasów, ziemi Szek-
lerów i węgierskich komitatów szlacheckich1.
Sztuka tego obszaru uzależniona była w 2 połowie XV w.
od ogólnej sytuacji artystycznej Europy środkowej2. Pano-
wanie króla Macieja Korwina (1458—-90) przyniosło Węgrom
zarówno silną władzę centralną, jak i bujny rozkwit rene-
sansu. Po śmierci Korwina na tronie węgierskim zasiadł
Władysław II, syn Kazimierza Jagiellończyka, a od r. 1471
król czeski. Po jego śmierci na Węgrzech panował jego syn
Ludwik II Jagiellończyk. Król Kazimierz Jagiellończyk po-
czątkowo projektował osadzenie Władysława II na tronie
czeskim, a Jana Olbrachta na tronie węgierskim. Temu celo-
wi służyła nieudana wyprawa Jana Olbrachta na Górne Wę-
gry w r. 1490, do czego walnie przyczyniła się szlachta wę-
gierska ogłaszając go królem i wzywając do przyjazdu3. Dzię-
ki takiej konfiguracji rozległy obszar Europy środkowej dos-
tał się pod wpływ dynastii Jagiellonów. Należą do niego m.in.
Śląsk, Czechy, Morawy, Węgry z Siedmiogrodem i Polska.
Taki stan rzeczy trwa aż do klęski Ludwika Węgierskiego
1 W. FELCZAK, Historia Węgier, Wroclaw-Warszawa 1966, s. 29,
42, 78, 128.
2 L. YAYER, Allgemeine Entwicklung und regionale Entwiclclungen
in der Kunstgesehichte — Situation des Problems in „Mitteleurope” [w:]
Evolution generale et deeeloppements regionaux en histoire de fart (Actes du
XXIIe Congrós International d’Histoire de 1’Art, Budapest 1969), t. I,
Budapest 1972, s. 19—29; — J. BIAŁOSTOCKI, Renesans polski i rene-
sans europejski [w:] Renesans. Sztuka i ideologia (Materiały Sympozjum
Naukowego Komitetu Nauk o Sztuce PAN, Kraków czerwiec 1972 oraz
Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kielce, listopad 1976),
Warszawa 1976, s. 184, 186.
3 F. ULICNY, Polski nojenske vpady na Slovensko v druhej połowicy 15
storotia, „Historickó Studie” XV, 1970, s. 256.
4 H. STANESCU, Wit Stwosz, Bucuresti 1962, s. 38.
5 BIAŁOSTOCKI, o.c., s. 186.
pod Mohaczem w r. 1526, gdy Węgry tracą niepodległość na
rzecz Turków4. Tak pojęty obszar Europy środkowej wytwo-
rzył w epoce panowania Jagiellonów pewną spoistą całość
pod względem kultury artystycznej5. W okresie panowania
króla Władysława II nadal przejawia się pierwszeństwo Wę-
gier w recepcji renesansu na obszarze środkowoeuropejskim.
Jednocześnie przedłuża się na Węgrzech (i w krajach, które
tej recepcji podlegają) istnienie stylu późnogotyckiego aż
do połowy XVI w.6
Sztuka węgierska, jak i sztuka całego obszaru Europy
środkowej, miała podwójne oblicze renesansowe i gotyckie7.
Obok form czysto renesansowych powstawały dzieła o cha-
rakterze późnogotyckim. W Siedmiogrodzie sztuka saska i wę-
gierska również przejawiała podwójne oblicze stylowe8. Nic
więc dziwnego, że następcy Wita Stosza mieli szerokie pole
do działania zarówno na Gęrnych Węgrzech, jak i w Siedmio-
grodzie. Synowie Wita Stosza, którzy przenieśli się do Sied-
miogrodu, mieli wszelkie dane, by dalej kontynuować sztukę
ojca. Mimo to w Siedmiogrodzie nie powstały dzieła tak wy-
sokiego lotu, jak znane nam z twórczości Wita Stosza.
Z pierwszego małżeństwa mistrza Wita jedynie Jan Stosz,
malarz i rzeźbiarz wy wędrował do Sighioara, gdzie zmarł
w r. 1530. Pozostali trzej synowie pochodzili z drugiego mał-
żeństwa mistrza Wita. Byli to: Marcin Stosz osiadły w Me-
dias i trudniący się tam złotnictwem w latach 1532—34; Jan
Ewangelista Stosz, malarz mieszkający w Beiegsas; Wit
Stwosz junior malarz, rzeźbiarz i witrażysta, osiedlający się
w r. 1522 w Brasov, a zmarły tamże w r. 15329.
6 G. ENTZ, Nouveaux resultats des recherches poursuiwies en Hongrie
sur le gothigue tardif et la Renaissance [w:] La Renaissance et la Reformation
en Pologne et en Hongrie, Budapest 1963, s. 468.
7 Ibidem.
8 V. VATASIANU, Arta in Transilwania de la mijlocul secolului al
XV—lea pina, la sjirsitul secolului al XVI — lea [w:] Istoria Artelor Plas-
tice in Romania, Bucuresti 1968, s. 405.
9 B. DAUN, Veit Stoss und seine Schule in Deutschland, Polen, Un-
garn und Siebenbiirgen, Leipzig 1916, s. 75, 77, 78; — F. W. SERAPHIN,
Der Nurnberger Bildschnitzer Veit Stoss in Kronstadt, Korrespondenzblatt d.
Ver.f. Sieben, „Landeskunde” XXIX, 1906, s. 97; — S. DETTLOFF, Wit
Stosz, Wrocław 1961. t. I, s. 18; •—- U. M. SCIIWOB, Kulturelle Beziehungen
zwischen Nurnberg und Deutschen im Siidosten im 14 bis 16 Jahrhundert,
Miinchen 1969; — O. FOLBERTH, Gotik in Siebenbiirgen, Der Meister des
Mediascher Altars und seine Zeit, Wien-Mtlnchen 1976, s. 86; —~ STANESCU,
o.c., s. 37, 38.
3
ZE STUDIÓW NAD TWÓRCZOŚCIĄ MISTRZA KRUCYFIKSÓW
SIEDMIOGRODZKICH
Siedmiogród występujący w źródłach poci mianem Tran-
sylwanii a pozostający pod władzą monarchii węgierskiej
od czasów króla Stefana z dynastii Arpadów (w. X), był pod
względem etnicznym zlepkiem kilku narodowości. Rumuni
stanowili ludność wieśniaczą, Sasi tworzyli warstwę miesz-
czańską, Szeklerzy zaś (z pochodzenia Kumani) pełnili fun-
kcję strażników pogranicza wschodniego. Wreszcie Węgrzy
należeli do warstwy szlacheckiej i magnaterii. Te różne struk-
tury społeczne spowodowały utworzenie się trzech teryto-
rialnych okręgów autonomicznych Ziemi Sasów, ziemi Szek-
lerów i węgierskich komitatów szlacheckich1.
Sztuka tego obszaru uzależniona była w 2 połowie XV w.
od ogólnej sytuacji artystycznej Europy środkowej2. Pano-
wanie króla Macieja Korwina (1458—-90) przyniosło Węgrom
zarówno silną władzę centralną, jak i bujny rozkwit rene-
sansu. Po śmierci Korwina na tronie węgierskim zasiadł
Władysław II, syn Kazimierza Jagiellończyka, a od r. 1471
król czeski. Po jego śmierci na Węgrzech panował jego syn
Ludwik II Jagiellończyk. Król Kazimierz Jagiellończyk po-
czątkowo projektował osadzenie Władysława II na tronie
czeskim, a Jana Olbrachta na tronie węgierskim. Temu celo-
wi służyła nieudana wyprawa Jana Olbrachta na Górne Wę-
gry w r. 1490, do czego walnie przyczyniła się szlachta wę-
gierska ogłaszając go królem i wzywając do przyjazdu3. Dzię-
ki takiej konfiguracji rozległy obszar Europy środkowej dos-
tał się pod wpływ dynastii Jagiellonów. Należą do niego m.in.
Śląsk, Czechy, Morawy, Węgry z Siedmiogrodem i Polska.
Taki stan rzeczy trwa aż do klęski Ludwika Węgierskiego
1 W. FELCZAK, Historia Węgier, Wroclaw-Warszawa 1966, s. 29,
42, 78, 128.
2 L. YAYER, Allgemeine Entwicklung und regionale Entwiclclungen
in der Kunstgesehichte — Situation des Problems in „Mitteleurope” [w:]
Evolution generale et deeeloppements regionaux en histoire de fart (Actes du
XXIIe Congrós International d’Histoire de 1’Art, Budapest 1969), t. I,
Budapest 1972, s. 19—29; — J. BIAŁOSTOCKI, Renesans polski i rene-
sans europejski [w:] Renesans. Sztuka i ideologia (Materiały Sympozjum
Naukowego Komitetu Nauk o Sztuce PAN, Kraków czerwiec 1972 oraz
Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kielce, listopad 1976),
Warszawa 1976, s. 184, 186.
3 F. ULICNY, Polski nojenske vpady na Slovensko v druhej połowicy 15
storotia, „Historickó Studie” XV, 1970, s. 256.
4 H. STANESCU, Wit Stwosz, Bucuresti 1962, s. 38.
5 BIAŁOSTOCKI, o.c., s. 186.
pod Mohaczem w r. 1526, gdy Węgry tracą niepodległość na
rzecz Turków4. Tak pojęty obszar Europy środkowej wytwo-
rzył w epoce panowania Jagiellonów pewną spoistą całość
pod względem kultury artystycznej5. W okresie panowania
króla Władysława II nadal przejawia się pierwszeństwo Wę-
gier w recepcji renesansu na obszarze środkowoeuropejskim.
Jednocześnie przedłuża się na Węgrzech (i w krajach, które
tej recepcji podlegają) istnienie stylu późnogotyckiego aż
do połowy XVI w.6
Sztuka węgierska, jak i sztuka całego obszaru Europy
środkowej, miała podwójne oblicze renesansowe i gotyckie7.
Obok form czysto renesansowych powstawały dzieła o cha-
rakterze późnogotyckim. W Siedmiogrodzie sztuka saska i wę-
gierska również przejawiała podwójne oblicze stylowe8. Nic
więc dziwnego, że następcy Wita Stosza mieli szerokie pole
do działania zarówno na Gęrnych Węgrzech, jak i w Siedmio-
grodzie. Synowie Wita Stosza, którzy przenieśli się do Sied-
miogrodu, mieli wszelkie dane, by dalej kontynuować sztukę
ojca. Mimo to w Siedmiogrodzie nie powstały dzieła tak wy-
sokiego lotu, jak znane nam z twórczości Wita Stosza.
Z pierwszego małżeństwa mistrza Wita jedynie Jan Stosz,
malarz i rzeźbiarz wy wędrował do Sighioara, gdzie zmarł
w r. 1530. Pozostali trzej synowie pochodzili z drugiego mał-
żeństwa mistrza Wita. Byli to: Marcin Stosz osiadły w Me-
dias i trudniący się tam złotnictwem w latach 1532—34; Jan
Ewangelista Stosz, malarz mieszkający w Beiegsas; Wit
Stwosz junior malarz, rzeźbiarz i witrażysta, osiedlający się
w r. 1522 w Brasov, a zmarły tamże w r. 15329.
6 G. ENTZ, Nouveaux resultats des recherches poursuiwies en Hongrie
sur le gothigue tardif et la Renaissance [w:] La Renaissance et la Reformation
en Pologne et en Hongrie, Budapest 1963, s. 468.
7 Ibidem.
8 V. VATASIANU, Arta in Transilwania de la mijlocul secolului al
XV—lea pina, la sjirsitul secolului al XVI — lea [w:] Istoria Artelor Plas-
tice in Romania, Bucuresti 1968, s. 405.
9 B. DAUN, Veit Stoss und seine Schule in Deutschland, Polen, Un-
garn und Siebenbiirgen, Leipzig 1916, s. 75, 77, 78; — F. W. SERAPHIN,
Der Nurnberger Bildschnitzer Veit Stoss in Kronstadt, Korrespondenzblatt d.
Ver.f. Sieben, „Landeskunde” XXIX, 1906, s. 97; — S. DETTLOFF, Wit
Stosz, Wrocław 1961. t. I, s. 18; •—- U. M. SCIIWOB, Kulturelle Beziehungen
zwischen Nurnberg und Deutschen im Siidosten im 14 bis 16 Jahrhundert,
Miinchen 1969; — O. FOLBERTH, Gotik in Siebenbiirgen, Der Meister des
Mediascher Altars und seine Zeit, Wien-Mtlnchen 1976, s. 86; —~ STANESCU,
o.c., s. 37, 38.
3