DOI Artikel:
Bałdowski, Włodzimierz: Europejska broń biała w kolekcji wilanowskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0356
WŁODZIMIERZ BAŁDOWSKI
EUROPEJSKA BRON BIAŁA W KOLEKCJI WILANOWSKIEJ
«■
Skromny, lecz interesujący zbiór militariów, znajdujących
się w Muzeum w Wilanowie skłonił do podjęcia próby bliższego
określenia proweniencji i pewnego usystematyzowania zabyt-
ków składających się na tę kolekcję. Poza dość lakonicznymi
wzmiankami w zachowanych dawnych inwentarzach wila-
nowskich1, zbiór ten nie doczekał się dotychczas opracowania.
Zaledwie kilka obiektów wymienia Katalog Wystawy Starożyt-
ności z r. 18562, będący pozostałością po wystawie dzieł
sztuki, na której, pośród wielu zabytków ze zbiorów prywat-
nych, znalazło się nieco obiektów wypożyczonych przez ówcze-
snego właściciela Wilanowa, hr. Augusta Potockiego.
Na zbiór militariów wilanowskich — obok obiektów broni
palnej z przyborami i zespołu siodeł polskich z XVII—XIX w.
— składa się również pewna grupa zabytków broni białej.
Wyróżnić tu można rapiery, schiavony, szpady paradne
dworskie, oficerskie i urzędnicze — wyrobu zachodnioeuro-
pejskiego oraz mniej liczny, odrębny zespół broni wschodniej.
Poniżej omówione będą pokrótce tylko nieliczne, ciekawsze
przykłady europejskich wyrobów z XVI—XVIII w. ze śro-
dowisk Zachodu. Zbiór wilanowski — podobnie jak wiele
innych zespołów zabytków rzemiosła artystycznego — jest
wynikiem zainteresowań kolekcjonerskich poszczególnych
właścicieli pałacu (jak np. Stanisława Kostki, czy Augusta
Potockich); zbioru tego nie można jednak przyrównywać do
wielkich zbiorów muzeów wojskowych, czy zachowanych zbro-
jowni (np. Palazzo Venezia, Graz, La Valetta), jest on obecnie
zbyt skromny i nieliczny; poprzez jednak sposób swego pow-
stawania i związek z działalnością dawnych mieszkańców re-
zydencji wilanowskiej na pewno godny zainteresowania.
W grupie rapierów oraz sehiavon wyróżnić należy trzy
zasadnicze rodzaje wyrobów: pochodzenia niemieckiego,
1 Głównie A GAD, AG Wił., Zarząd Muzeum w Wilanowie nr 180,
Catalogue des Tableaux, Objets d’art et d’ameublement qui se trouvent
au Palais de Wilanów prós Varsovie, appartenant a M. le Comte Xavier
Branicki — spisane przez G. Duchesne’a w 1895 r.
2 Katalog Wystawy Starożytności i przedmiotów sztuki 1856 urządzone)
w pałacu Jw. hr. Augustostwa Potockich iv Warszawie, na Krakowskim
Przedmieściu...
3 Nr inw. 3669 Wil.; przykl. zob. N. di CARPEGNA. Le armi Odes-
calchi, Museo di Palazzo Venezia, [b.m.] 1969, poz. 222, 226, 232—233 —
szereg form przejściowych, głównie produkcji włoskiej z 1. poi. XVI w.;
— zob. też Katalog Zbiorów. Wiek XVII. Muzeum Wojska Polskiego w War-
szawie, opr. Z. STEFAŃSKA, Warszawa 1968, s. 223; — Z. ŻYGULSKI
jr, Broił w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, War-
szawa 1975, s. 175, 217—218.
4 Np. Jacob de GHEYN, The Ezercise of Arms for Calirers, Muskelts
and Pikes after the ordre of his Ezellence Mauritz, Prince of Orange, Haga
włoskiego i hiszpańskiego. Do pierwszych zalicza się półtora-
ręczny miecz, zwany także mieczo-rapierem. Typ ten stanowi
ogniwo przejściowe pomiędzy ciężkim, masywnym mieczem
z XV w., a lżejszym i wygodniejszym rapierem, coraz częściej
występującym od XVI w.3. W XVII stuleciu pozycja rapiera
w ówczesnym uzbrojeniu jest w pełni ugruntowana4. Obiekt
wilanowski ma mieczową głownię, szeroką i płaską, lecz bez
charakterystycznego dla rapierów ricassa5 (il. 2). Krzyżowy
jelec otrzymał długie końce i oślą podkowę, pod którą zamo-
cowano ażurową osłonę dłoni złożoną z kilku obłęków sta-
nowiących rodzaj nie rozwiniętego jeszcze w pełni kosza.
Półtoraręczne ujęcie rękojeści z okładziną drewnianą uzyskało
formę ośmiogranną, a całość zakończono gładką kulistą gło-
wicą. Na zastawie głowni wybito po dwa razy z obu stron
bliżej nie zidentyfikowaną cechę DS. Rozwiązanie konstruk-
cyjne jelca wraz ze skromnymi obłękami, a także forma głowmi
pozwala przypuszczać, że obiekt wilanowski powstał około
połowy XVI w. Przykładem może być portret elektora sas-
kiego Augusta I (1526—86) przypisywany L. Granach owi
Starszemu (1472—1553)6; portretowany przedstawiony jest
z przypiętym u boku mieczorapierem o b. podobnie rozwiąza-
nej partii ujęcia rękojeści, wraz z jelcem i obłękami na miejscu
nie wykształconego kosza (il. 1). Zestawiając wiek kurfirsta
z datą śmierci autora portretu uzyskać można ramy czasowe
wyznaczające powstanie obiektu wilanowskiego7. Nato-
miast inwentarz pałacu wilanowskiego z 1895 r. podaje:
Grandę epee allemande, gardę contournes d pas d’ane, Lamę
chiffres D.S. Du XVIeme Sibcle8.
Z późniejszego czasu pochodzi rapier zaciężnego żołnie-
rza, datowany na okres wojny trzydziestoletniej 1618—48.
Broń ta składa się z czworogrannej głowni o wydatnej ości,
1607 — zamieszcza wiele rycin przedstawiających współczesne typy uzbro-
jenia i formacji wojskowych.
5 Dł. głowmi 95,4 cm, szer. zastawy 3,7 cm, dł. całk. 117,7 cm; —
ricasso (tępe przedłużenie głowni), z hiszp. ricacho (coś fałszywego), po
niemiecku zw. Fehlschdrte (fałszywe ostrze); — zob. Katalog Zbiorów
Wiek XVII .... o.c., s. 224, także — ŻYGULSKI, o.c., s. 175—176.
6 M. DAYENPORT, The Book of Costume, New York 1965, poz.
1099, s. 412.
7 R. E. OAKESHOTT, The Sword in the Age of Chirahry, London
1964 — którego badania objęły lata 1050—1350 (9 typów) i 1350—1550
(14 typów), uporządkował 37 form głowic mieczowych i 14 typów jelca.
Wg tego systemu obiekt wilanowski reprezentowałby typ ,,R” głowicy
,,i” rękojeści (grupa młodsza), „XX" głowni. Jelec typu 10 uzupełniony
dodatkowymi obłękami; — zob. ŻYGULSKI, o.c., s. 46—49, il. 17 20.
8 Catalogue des Tableaux ..., o.c., poz. 2982.
336
EUROPEJSKA BRON BIAŁA W KOLEKCJI WILANOWSKIEJ
«■
Skromny, lecz interesujący zbiór militariów, znajdujących
się w Muzeum w Wilanowie skłonił do podjęcia próby bliższego
określenia proweniencji i pewnego usystematyzowania zabyt-
ków składających się na tę kolekcję. Poza dość lakonicznymi
wzmiankami w zachowanych dawnych inwentarzach wila-
nowskich1, zbiór ten nie doczekał się dotychczas opracowania.
Zaledwie kilka obiektów wymienia Katalog Wystawy Starożyt-
ności z r. 18562, będący pozostałością po wystawie dzieł
sztuki, na której, pośród wielu zabytków ze zbiorów prywat-
nych, znalazło się nieco obiektów wypożyczonych przez ówcze-
snego właściciela Wilanowa, hr. Augusta Potockiego.
Na zbiór militariów wilanowskich — obok obiektów broni
palnej z przyborami i zespołu siodeł polskich z XVII—XIX w.
— składa się również pewna grupa zabytków broni białej.
Wyróżnić tu można rapiery, schiavony, szpady paradne
dworskie, oficerskie i urzędnicze — wyrobu zachodnioeuro-
pejskiego oraz mniej liczny, odrębny zespół broni wschodniej.
Poniżej omówione będą pokrótce tylko nieliczne, ciekawsze
przykłady europejskich wyrobów z XVI—XVIII w. ze śro-
dowisk Zachodu. Zbiór wilanowski — podobnie jak wiele
innych zespołów zabytków rzemiosła artystycznego — jest
wynikiem zainteresowań kolekcjonerskich poszczególnych
właścicieli pałacu (jak np. Stanisława Kostki, czy Augusta
Potockich); zbioru tego nie można jednak przyrównywać do
wielkich zbiorów muzeów wojskowych, czy zachowanych zbro-
jowni (np. Palazzo Venezia, Graz, La Valetta), jest on obecnie
zbyt skromny i nieliczny; poprzez jednak sposób swego pow-
stawania i związek z działalnością dawnych mieszkańców re-
zydencji wilanowskiej na pewno godny zainteresowania.
W grupie rapierów oraz sehiavon wyróżnić należy trzy
zasadnicze rodzaje wyrobów: pochodzenia niemieckiego,
1 Głównie A GAD, AG Wił., Zarząd Muzeum w Wilanowie nr 180,
Catalogue des Tableaux, Objets d’art et d’ameublement qui se trouvent
au Palais de Wilanów prós Varsovie, appartenant a M. le Comte Xavier
Branicki — spisane przez G. Duchesne’a w 1895 r.
2 Katalog Wystawy Starożytności i przedmiotów sztuki 1856 urządzone)
w pałacu Jw. hr. Augustostwa Potockich iv Warszawie, na Krakowskim
Przedmieściu...
3 Nr inw. 3669 Wil.; przykl. zob. N. di CARPEGNA. Le armi Odes-
calchi, Museo di Palazzo Venezia, [b.m.] 1969, poz. 222, 226, 232—233 —
szereg form przejściowych, głównie produkcji włoskiej z 1. poi. XVI w.;
— zob. też Katalog Zbiorów. Wiek XVII. Muzeum Wojska Polskiego w War-
szawie, opr. Z. STEFAŃSKA, Warszawa 1968, s. 223; — Z. ŻYGULSKI
jr, Broił w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, War-
szawa 1975, s. 175, 217—218.
4 Np. Jacob de GHEYN, The Ezercise of Arms for Calirers, Muskelts
and Pikes after the ordre of his Ezellence Mauritz, Prince of Orange, Haga
włoskiego i hiszpańskiego. Do pierwszych zalicza się półtora-
ręczny miecz, zwany także mieczo-rapierem. Typ ten stanowi
ogniwo przejściowe pomiędzy ciężkim, masywnym mieczem
z XV w., a lżejszym i wygodniejszym rapierem, coraz częściej
występującym od XVI w.3. W XVII stuleciu pozycja rapiera
w ówczesnym uzbrojeniu jest w pełni ugruntowana4. Obiekt
wilanowski ma mieczową głownię, szeroką i płaską, lecz bez
charakterystycznego dla rapierów ricassa5 (il. 2). Krzyżowy
jelec otrzymał długie końce i oślą podkowę, pod którą zamo-
cowano ażurową osłonę dłoni złożoną z kilku obłęków sta-
nowiących rodzaj nie rozwiniętego jeszcze w pełni kosza.
Półtoraręczne ujęcie rękojeści z okładziną drewnianą uzyskało
formę ośmiogranną, a całość zakończono gładką kulistą gło-
wicą. Na zastawie głowni wybito po dwa razy z obu stron
bliżej nie zidentyfikowaną cechę DS. Rozwiązanie konstruk-
cyjne jelca wraz ze skromnymi obłękami, a także forma głowmi
pozwala przypuszczać, że obiekt wilanowski powstał około
połowy XVI w. Przykładem może być portret elektora sas-
kiego Augusta I (1526—86) przypisywany L. Granach owi
Starszemu (1472—1553)6; portretowany przedstawiony jest
z przypiętym u boku mieczorapierem o b. podobnie rozwiąza-
nej partii ujęcia rękojeści, wraz z jelcem i obłękami na miejscu
nie wykształconego kosza (il. 1). Zestawiając wiek kurfirsta
z datą śmierci autora portretu uzyskać można ramy czasowe
wyznaczające powstanie obiektu wilanowskiego7. Nato-
miast inwentarz pałacu wilanowskiego z 1895 r. podaje:
Grandę epee allemande, gardę contournes d pas d’ane, Lamę
chiffres D.S. Du XVIeme Sibcle8.
Z późniejszego czasu pochodzi rapier zaciężnego żołnie-
rza, datowany na okres wojny trzydziestoletniej 1618—48.
Broń ta składa się z czworogrannej głowni o wydatnej ości,
1607 — zamieszcza wiele rycin przedstawiających współczesne typy uzbro-
jenia i formacji wojskowych.
5 Dł. głowmi 95,4 cm, szer. zastawy 3,7 cm, dł. całk. 117,7 cm; —
ricasso (tępe przedłużenie głowni), z hiszp. ricacho (coś fałszywego), po
niemiecku zw. Fehlschdrte (fałszywe ostrze); — zob. Katalog Zbiorów
Wiek XVII .... o.c., s. 224, także — ŻYGULSKI, o.c., s. 175—176.
6 M. DAYENPORT, The Book of Costume, New York 1965, poz.
1099, s. 412.
7 R. E. OAKESHOTT, The Sword in the Age of Chirahry, London
1964 — którego badania objęły lata 1050—1350 (9 typów) i 1350—1550
(14 typów), uporządkował 37 form głowic mieczowych i 14 typów jelca.
Wg tego systemu obiekt wilanowski reprezentowałby typ ,,R” głowicy
,,i” rękojeści (grupa młodsza), „XX" głowni. Jelec typu 10 uzupełniony
dodatkowymi obłękami; — zob. ŻYGULSKI, o.c., s. 46—49, il. 17 20.
8 Catalogue des Tableaux ..., o.c., poz. 2982.
336