Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (39.1977)

IRENA TURNAU

Phillis Cunnington, Costume of Household Servants from the Middle Ages to 1900. London 1974, ss. 165
il. 145 + 1 barwna.

Ubiór służby stanowi szczególnie interesujący przykład
ubioru specjalnego. Można go równocześnie zaliczyć do ubio-
rów zawodowych, zarówno w sensie odzieży ochronnej i jako
oznaki funkcji społecznej. Jednakże możność natychmiasto-
wego odróżnienia, nie tylko za pomocą liberii, różnego typu
służących, była w społeczeństwie stanowym oznaką dyskry-
minacji społecznej. Bogato zdobione liberie, czy inne, dona-
szane po swych panach i paniach, stroje ujawniały zależność
stanowiska społecznego. W ustroju kapitalistycznym ubiór
służby liberyjnej ma inny charakter, staje się on raczej ty-
pem munduru oznaczającego wykonywanie określonego za-
wodu. Jednakże tego typu umundurowanie miało także od-
różniać służącego od jego mocodawców w okresie uzależnienia
powszechnie noszonej odzieży od możliwości finansowych,
a nie od stanowiska społecznego jej właścicieli.
Omawianą książkę przygotowała badaczka angielskiego
ubioru zawodowego i autorka wielu opracowań z zakresu his-
torii ubiorów. Phillis Cunnington nie zajmuje się zarysowa-
ną tu na wstępie socjologiczną problematyką ubioru służby.
Jednakże to sumienne i staranne opracowanie przynosi wiele
materiału do ogólnych rozważań na temat europejskich ubio-
rów specjalnych. Ma ono zarazem podstawowe znaczenie
dla historii liberii i innych ubiorów służby w całej Europie
od czasu rozpowszechnienia się angielskiej mody na ubiory,
a więc zwłaszcza dla XVIII i XIX w. Szczegółowe ustalenia
dotyczące ubiorów poszczególnych typów służących mają
znaczenie dla badań nad tym zagadnieniem w Polsce, która
wyraźnie podlegała francuskim i angielskim wpływom w ubio-
rze służby.
Książka Phillis Cunnington została, opracowana na podsta-
wie szerokiej bazy źródłowej. Należy pamiętać, że wszelkiego
rodzaju ubiory zawodowe, a więc także i najdroższe nawet
liberie, rzadko znaleźć można w zbiorach muzealnych. Obok
nielicznych źródeł materialnych autorka uwzględniła imponu-
jący w swym bogactwie materiał ikonograficzny, sięgający
okresu średniowiecza. Informacje o ubiorze służby stosunko-
wo rzadko występują w źródłach pisanych. Autorka uwzglę-
dniła szeroko wzmianki w literaturze pięknej, pamiętnikach,
dziennikach, zakazy przeciwzbytkowe, listy gończe i wzmianki
prasowe. W licznie zachowanych w Anglii inwentarzach ru-
chomości można by jeszcze sporadycznie znaleźć informacje
o ubiorach pozostawionych przez służbę, lub zapisanych jej
legatami testamentowymi, jednakże nie mogłyby one zmienić
zasadniczego obrazu przekonywająco ukazanego w tej ksią-
żce. Praca, pozornie ma charakter popularnonaukowy, a więc

informacje bibliograficzne i przypisy nie obciążają tekstu,
jednakże szeroka baza źródłowa i nowatorskie ustalenia ma-
teriałowe pozwalają na zaliczenie pracy do podstawowych
opracowań w zakresie historii angielskich ubiorów specjalnych.
W rozdziale I zamieszczono w czterech okresach chronolo-
gicznych klasyfikację różnego typu męskich i kobiecych
służących, ich nazwy i zajęcia. Ustalono precyzyjne typy
służących i ich zajęcia w okresie od późnego średniowiecza
do końca ubiegłego stulecia. Podkreślono także stopniową
feminizację służby w XVIII I XIXw. Wiele funkcji przejmo-
wały kobiety wobec braku siły roboczej i ucieczki mężczyzn
od coraz bardziej pogardzanego zawodu.
Rozdział II poświęcono charakterystyce liberii. W XV
i XVI w. liberię, czy przynajmniej jej podstawowe oznaki,
nosiła cała służba zamożniejszych feudałów. Zmieniała się
stopniowo moda na kolory liberyjne. Autorka podkreśla naj-
szersze rozpowszechnienie różnych odcieni błękitu i granatu.
Nie zauważyła ona, że wynikło to zapewne głównie z niższych
kosztów i trudności technicznych farbowania indygiem i w
związku z tym niższych cen tkanin. Autorka daje natomiast
drobiazgowy opis liberii poszczególnych typów służących,
także od XVII—XIX w., ustalając często koszta tego ubioru
i okres w jakim go noszono. Liberie posiadały ustaloną
dla danego okresu ilość guzików i ozdób pasmanteryjnych.
Poza pełnym ubiorem liberyjnym duże znaczenie miały wszel-
kiego rodzaju oznaki zależności służącego od swego pana.
W XIII i XIV w. dość szczegółowe rozporządzenia określały
w Anglii typ oznak, które miała nosić służba różnych domów
feudalnych. Przepisy przeciwzbytkowe dla średniowiecza, a
także w XVI w., podkreślały, że tkaniny jedwabne i ozdoby
zakazane niższym stanom mogła nosić służba liberyjna. Ozna-
ki liberyjne składały się na ogół z dodatków do ubioru i ozdób
wykonanych z odpowiedniej barwy tkanin, pęków wstążek,
piór, rodzaju naszyjników, czy wreszcie barwnych nakryć
głowy. W miarę rozpowszechniania się kolorowej służby —
—przede wszystkim murzynów pochodzących z angielskich
kolonii — i dla nich ustalono inny nieco typ szczególnie bar-
wnych i jaskrawych liberii.
W rozdziale III autorka omawia ogólne typy ubioru
służby i odzieży używanej przez jej niższe stopnie. Poza
sprawianą co określony czas liberią, służący otrzymywali zno-
szone ubiory swrych panów, które nieraz stanowiły legaty tes-
tamentowe. Ubiory państwa stanowiły także najczęściej no-
towany przedmiot kradzieży. Listy gończe charakteryzowały,
tak w Anglii, jak w innych krajach europejskich, ubiory zbie-
głych służących. Podarunki kompletów ubiorów, czy mod-

103