DOI Artikel:
Rudziński, Piotr: Awangardowa twórczość Henryka Berlewiego w latach 1922-1925, 1
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0219
PIOTR RUDZIŃSKI
AWANGARDOWA TWÓRCZOŚĆ HENRYKA BERLEWIEGO W LATACH 1922-1925*
(CZ. I)
W początkowej i środkowej fazie rozwoju polskiego ruchu
konstruktywistycznego powstały dwie, całkowicie oryginalne
teorie malarstwa abstrakcyjnego. Tekst pierwszej ogłosił
w 1924 r. Henryk Berlewi w broszurze pt. Mechano-Faktura,
a druga została sprecyzowana przez Władysława Strzemiń-
skiego pod ostatecznym tytułem Unizm w malarstwie i wy-
dana w Warszawie w 1928 r.1
Obaj malarze nie doczekali się jeszcze osobnych monogra-
fii. O aktywniejszym i dłużej pracującym w Polsce Strzemiń-
skim wiemy nieco więcej, tym bardziej, że w 1975 ukazało się
wydanie pism artysty w opracowaniu Zofii Baranowicz.
W porównaniu ze Strzemińskim Henryk Berlewi wydaje się
postacią prawie zapomnianą. Wprawdzie nigdy nie dorównał
aktywnością twórczą Strzemińskiemu, niemniej, gdy mówi się
o malarstwie abstrakcyjnym i konstruktywistycznym, czy
też o pierwszych próbach w dziedzinie typografii funkcjonalnej
— nie można pominąć indywidualności Berlewiego, wyraźnie
rysującej się na tle polskiej awangardy międzywojennej.
Rolę artysty w zrewolucjonizowaniu typografii omówiła
Bożena Lewandowska oraz — bardziej skrótowo — Janusz
Zagrodzki2, a jego pozycję na tle całej polskiej awangardy
nakreśliła Zofia Baranowicz3. W 1968 r. ukazał się w serii
WAG-u „Współczesno malarstwo polskie” zeszyt z reproduk-
cjami prac Berlewiego, poprzedzony dwunastoma stronami
tekstu Andrzeja K. Olszewskiego4.
W r. 1937 wydano w wydawnictwie De Sikkel w Antwerpii
książkę Huberta Colleye’a pt. Henryk Berlewi. Peintre polo-
nais. Ten słaby literacko esej pisany jest w panegirycznej
tonacji o tendencjach reklamowych; zapewne jego publikacją
zainteresowany był sam Berlewi. W literaturze obcojęzycznej
nazwisko Henryka Berlewiego pojawia się — oczywiście jako
krótka wzmianka — w kilku poważnych opracowaniach.
* Artykuł jest zmienioną wersją pracy magisterskiej napisanej w roku
1975//76 pod kierunkiem doc. dr hab. Jacka Woźniakowskiego przy Ka-
tedrze Historii Sztuki Nowoczesnej KUL. Bardzo dziękuję Mu za pomoc
i rady, z których korzystałem pracując nad tematem.
1 H. BERLEWI, Mechano-Faktura, Warszawa 1924; — W. STRZE-
MIŃSKI, Unizm w malarstwie, Warszawa 1928, Biblioteka „Praesens”
nr 3, [przedruk w:] tenże, Pisma, opr. i komentarz Z. BARANOWICZ,
Wrocław 1975, ss. 37-—59.
2 B. LEWANDOWSKA, U źródeł grafiki funkcjonalnej w Polsce [w:]
Przede wszystkim należy podkreślić, że nie ominęła artysty
Dora Vallier w znanej pracy o sztuce abstrakcyjnej. W aneksie
Chronologie comparee pod datą 1922 pisze: Polak Henryk
Berlewi wypracowuje w Berlinie swoją teorię Mechanofaktury,
rodzaj połączenia sztuki graficznej i malarstwa abstrakcyjnego5.
W wydanej w 1967 r. dysertacji doktorskiej na temat sztuki
kinetycznej Frank Popper wymienia Berlewiego wśród prekur-
sorów „świadomości kinetycznej, szczególnej dla naszego
wieku”, a założenia mechano-faktury rozumie chyba lepiej
od Dory Vallier, mówiąc o superpozycji powtarzalnych ele-
mentów geometrycznych użytych „dla stworzenia wibracji
powierzchni”6. Krótko, ale ze zwróceniem uwagi na rzeczy
najważniejsze, Cyril Barret charakteryzuje teorię Berlewiego-
jako jedną z tych, które przyczyniły się do powstania później-
szego op-artu7. Ostatnio ukazała się w paru wersjach języko-
wych praca zbiorowa Seit 45. Die Kunst unserer Zeit (I^nissel
1970—1972), gdzie artystę i jego teorię wymienia kilkakrotnie
i z podaniem bibliografii.
Powyższe zestawienie oczywiście nie pretenduje do opisu
stanu badań twórczości Berlewiego, nikt ich bowiem dotych-
czas nie prowadził. Bibliografia na temat artysty (ponad 130
pozycji) obfituje w recenzje z jego Wystaw i teksty w katalo-
gach. Przytoczone wyżej publikacje mają pobieżnie zorien-
tować, na jakie zagadnienia w twórczości Berlewiego zwrócono
dotychczas uwagę oraz w jakich kontekstach umieszcza się
jego działalność artystyczną.
Henryk Berlewi pracował twórczo około 50 lat. W ciągu
tego czasu jego sztuka przeszła wiele etapów, zbliżała się czę-
sto do skrajnie różnych kierunków. Najistotniejszym jednak
okresem była dla Berlewiego pierwsza połowa lat dwudziestych
tego wieku. Wtedy to powstała jego własna teoria, którą naz-
wał mianem mechanofaktury. Nie był to okres długi ani nawet
Ze studiów nad genezą plastyki nowoczesnej w Polsce, praca zbiorowa pod
red. J. STARZYŃSKIEGO, Wrocław 1966, ss. 256—261; —J. ZAGRODZ-
KI, Drukarstwo nowoczesne w kręgu Władysława Strzemińskiego [w:] Druk
funkcjonalny, (katalog wystawy w MSŁ) pod red. J. ZAGRODZKIEGO,
Łódź 1975, s. 10—11.
3 Z. BARANOWICZ, Polska awangarda artystyczna 1918—1939,
Warszawa 1975, ss. 74—75, 97—99, 125—128.
4 Henryk Berlewi, opr. A. K. OLSZEWSKI, Warszawa 1968.
5 D. YALLIER, Hart abstrait, Paris 1967, s. 348.
6 E. POPPER, Naissance de fart cinetigue, (b.m.) 1967, s. 66, 91.
7 C. BARRET, Op-art, London 1970.
205
AWANGARDOWA TWÓRCZOŚĆ HENRYKA BERLEWIEGO W LATACH 1922-1925*
(CZ. I)
W początkowej i środkowej fazie rozwoju polskiego ruchu
konstruktywistycznego powstały dwie, całkowicie oryginalne
teorie malarstwa abstrakcyjnego. Tekst pierwszej ogłosił
w 1924 r. Henryk Berlewi w broszurze pt. Mechano-Faktura,
a druga została sprecyzowana przez Władysława Strzemiń-
skiego pod ostatecznym tytułem Unizm w malarstwie i wy-
dana w Warszawie w 1928 r.1
Obaj malarze nie doczekali się jeszcze osobnych monogra-
fii. O aktywniejszym i dłużej pracującym w Polsce Strzemiń-
skim wiemy nieco więcej, tym bardziej, że w 1975 ukazało się
wydanie pism artysty w opracowaniu Zofii Baranowicz.
W porównaniu ze Strzemińskim Henryk Berlewi wydaje się
postacią prawie zapomnianą. Wprawdzie nigdy nie dorównał
aktywnością twórczą Strzemińskiemu, niemniej, gdy mówi się
o malarstwie abstrakcyjnym i konstruktywistycznym, czy
też o pierwszych próbach w dziedzinie typografii funkcjonalnej
— nie można pominąć indywidualności Berlewiego, wyraźnie
rysującej się na tle polskiej awangardy międzywojennej.
Rolę artysty w zrewolucjonizowaniu typografii omówiła
Bożena Lewandowska oraz — bardziej skrótowo — Janusz
Zagrodzki2, a jego pozycję na tle całej polskiej awangardy
nakreśliła Zofia Baranowicz3. W 1968 r. ukazał się w serii
WAG-u „Współczesno malarstwo polskie” zeszyt z reproduk-
cjami prac Berlewiego, poprzedzony dwunastoma stronami
tekstu Andrzeja K. Olszewskiego4.
W r. 1937 wydano w wydawnictwie De Sikkel w Antwerpii
książkę Huberta Colleye’a pt. Henryk Berlewi. Peintre polo-
nais. Ten słaby literacko esej pisany jest w panegirycznej
tonacji o tendencjach reklamowych; zapewne jego publikacją
zainteresowany był sam Berlewi. W literaturze obcojęzycznej
nazwisko Henryka Berlewiego pojawia się — oczywiście jako
krótka wzmianka — w kilku poważnych opracowaniach.
* Artykuł jest zmienioną wersją pracy magisterskiej napisanej w roku
1975//76 pod kierunkiem doc. dr hab. Jacka Woźniakowskiego przy Ka-
tedrze Historii Sztuki Nowoczesnej KUL. Bardzo dziękuję Mu za pomoc
i rady, z których korzystałem pracując nad tematem.
1 H. BERLEWI, Mechano-Faktura, Warszawa 1924; — W. STRZE-
MIŃSKI, Unizm w malarstwie, Warszawa 1928, Biblioteka „Praesens”
nr 3, [przedruk w:] tenże, Pisma, opr. i komentarz Z. BARANOWICZ,
Wrocław 1975, ss. 37-—59.
2 B. LEWANDOWSKA, U źródeł grafiki funkcjonalnej w Polsce [w:]
Przede wszystkim należy podkreślić, że nie ominęła artysty
Dora Vallier w znanej pracy o sztuce abstrakcyjnej. W aneksie
Chronologie comparee pod datą 1922 pisze: Polak Henryk
Berlewi wypracowuje w Berlinie swoją teorię Mechanofaktury,
rodzaj połączenia sztuki graficznej i malarstwa abstrakcyjnego5.
W wydanej w 1967 r. dysertacji doktorskiej na temat sztuki
kinetycznej Frank Popper wymienia Berlewiego wśród prekur-
sorów „świadomości kinetycznej, szczególnej dla naszego
wieku”, a założenia mechano-faktury rozumie chyba lepiej
od Dory Vallier, mówiąc o superpozycji powtarzalnych ele-
mentów geometrycznych użytych „dla stworzenia wibracji
powierzchni”6. Krótko, ale ze zwróceniem uwagi na rzeczy
najważniejsze, Cyril Barret charakteryzuje teorię Berlewiego-
jako jedną z tych, które przyczyniły się do powstania później-
szego op-artu7. Ostatnio ukazała się w paru wersjach języko-
wych praca zbiorowa Seit 45. Die Kunst unserer Zeit (I^nissel
1970—1972), gdzie artystę i jego teorię wymienia kilkakrotnie
i z podaniem bibliografii.
Powyższe zestawienie oczywiście nie pretenduje do opisu
stanu badań twórczości Berlewiego, nikt ich bowiem dotych-
czas nie prowadził. Bibliografia na temat artysty (ponad 130
pozycji) obfituje w recenzje z jego Wystaw i teksty w katalo-
gach. Przytoczone wyżej publikacje mają pobieżnie zorien-
tować, na jakie zagadnienia w twórczości Berlewiego zwrócono
dotychczas uwagę oraz w jakich kontekstach umieszcza się
jego działalność artystyczną.
Henryk Berlewi pracował twórczo około 50 lat. W ciągu
tego czasu jego sztuka przeszła wiele etapów, zbliżała się czę-
sto do skrajnie różnych kierunków. Najistotniejszym jednak
okresem była dla Berlewiego pierwsza połowa lat dwudziestych
tego wieku. Wtedy to powstała jego własna teoria, którą naz-
wał mianem mechanofaktury. Nie był to okres długi ani nawet
Ze studiów nad genezą plastyki nowoczesnej w Polsce, praca zbiorowa pod
red. J. STARZYŃSKIEGO, Wrocław 1966, ss. 256—261; —J. ZAGRODZ-
KI, Drukarstwo nowoczesne w kręgu Władysława Strzemińskiego [w:] Druk
funkcjonalny, (katalog wystawy w MSŁ) pod red. J. ZAGRODZKIEGO,
Łódź 1975, s. 10—11.
3 Z. BARANOWICZ, Polska awangarda artystyczna 1918—1939,
Warszawa 1975, ss. 74—75, 97—99, 125—128.
4 Henryk Berlewi, opr. A. K. OLSZEWSKI, Warszawa 1968.
5 D. YALLIER, Hart abstrait, Paris 1967, s. 348.
6 E. POPPER, Naissance de fart cinetigue, (b.m.) 1967, s. 66, 91.
7 C. BARRET, Op-art, London 1970.
205