DOI Artikel:
Jakubowski, Zbigniew: Madonna z Dzieciątkiem w krakowskim klasztorze kanoników regularnych - dzieło Łukasza Cranacha St.
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0141
ZBIGNIEW JAKUBOWSKI
MADONNA Z DZIECIĄTKIEM W KRAKOWSKIM KLASZTORZE KANONIKÓW
REGULARNYCH — DZIEŁO ŁUKASZA CRANACHA ST.*
W ostatnim ćwierćwieczu claje się zauważyć wzrastające
zainteresowanie historyków sztuki twórczością Łukasza
Cranacha Starszego1. Badania poszczególnych jego dzieł
wywołują sprzeczne sądy. Jedni widzą w nim czołowego
przedstawiciela niemieckiego renesansu, inni zaś malarza,
który jeszcze bardzo głęboko tkwił w sztuce gotyku, artystę
o swoistej manierze z pogranicza naiwności. Trudność w przy-
pisaniu przetrwałych do dzisiaj dzieł W typie cranachowskioj
palety samemu mistrzowi czy też jego synom, lub założonemu
przez ojca warsztatowi jest powodom, dla którego dyskusja
nad jego spuścizną malarską przeciąga się o nowe ogniwa.
Są nimi właśnie znalezione W dzisiejszych czasach obrazy,
które noszą cechy jego stylu, warsztatu czy też ręki samego
mistrza.
Do takich dzieł wolno zapewne zaliczyć obraz Matki
Boskiej z Dzieciątkiem umieszczony w ołtarzyku na jednym
z korytarzy klasztornych w krakowskim klasztorze kanoni-
ków regularnych przy kościele Bożego Ciała (il. 1). W do-
tychczasowych badaniach był on może nie tyle pomijany,
ile uznany ogólnie jako dzieło w stylu niemieckim, a następ-
nie krakowskiego naśladowcy Cranacha, pozostawiony W spo-
koju i nie poddawany już badaniom. Sama kompozycja
obrazu budziła podziw badaczy sztuki w. XVI. Niemniej
jednak brak było opracowania źródłowego, które pozwoliło-
by może na wyjaśnienie •wielu zagadek.
Literatura dotycząca omawianego obrazu jest niezmiernie
szczupła i zasadniczo nie wykracza poza przyjęte stwier-
dzenie o niemieckim stylu obrazu i krakowskim naśladowcy
Cranacha jako jego ewentualnym autorze.
* Praca niniejsza była referowana na zebraniu naukowym w Zespole
Inwentaryzacji Zabytków IS PAN w Krakowie dnia 5.IV.1976 r. Chciałbym
na tym miejscu złożyć wyrazy podziękowania za cenne uwagi i dużą, życz-
liwość dr Barbarze Wolff-Łozińskiej oraz wszystkim, którzy pomagali mi
przy prowadzeniu badań. Za wykonanie niezmiernie obszernej dokumen-
tacji fotograficznej i przyjacielską pomoc jestem szczególnie wdzięczny
Jerzemu Langdzie i Rudolfowi Droździewiczowi.
1 Obszerną bibliografię dotyczącą twórczości Cranacha podają: Wereld
Geschiedenis, Antwerpia 1965, t. V, s. 236—241;—E. BJŚNliZIT, Diction-
naire critigue et documentaire des peintres, sculpteurs,dessinateurs et graceurs,
Paris 1948, s. 715—718. — Wydawnictwa do r. 1972 podaje: Lucas Cranach
1472—1553. Bas gesamte graphische Werk, Monachium 1972, s. 794—797;
— Werner SCHADE, Die Maler familie Cranach, Dresden 1974. Z prac
w języku polskim na uwagę zasługują drukowane w ,,Biul. Hist. Sztuki":
W. DRECKA, Polskie cranachiana, XVI, 1954, nr 1, s. 15—39; — D. STAN-
KIEWICZ, Wrocławski obraz Łukasza Cranacha Starszego Madonna pod
W r. 1884 ,,Przyjaciel sztuki kościelnej” w kronice kra-
kowskiej podał wiadomość o konieczności restauracji zabyt-
ków kościoła i klasztoru Bożego Ciała. Między innymi, na-
tychmiastowej opieki wymagał znajdujący się... w krużgan-
kach klasztornych bardzo wdzięczny obrazek N. Panny z Dzie-
ciątkiem, malowany na drzewie a pomieszczony w ołtarzyku
czarno malowanym. Malowanie to pochodzi z początku XVI
wieku i odznacza się szlachetnością rysunku w duchu szkoły
niemieckiej epoki odrodzenia, a szczególnie układ Dzieciątka
pełen życia i swobody.2 Mniej więcej tej samej treści wiado-
mości podawał historyk klasztorny Augustyn Błachut w r.
19053. Do powyższych wywodów dodał on jeszcze opis
samego obrazu, zaznaczając, że najprawdopodobniej został
on przemalowany. Jednak ...posiada bardzo niepospolitą
wartość i należy do najlepszych zabytków malarstwa z czasów
przełomu gotyku w odrodzenie4.
Żywsze zainteresowanie się dziełom należałoby przypisać
Marcelemu Dobrowolskiemu, chociaż treść jego notatek jest
niemalże identyczna. Wiadomo także, że 25.11.1905 r., na
posiedzeniu Komisji Historii Sztuki PAU, Dobrowolski
referował między innymi sprawę interesującego nas obrazu.
Materiały zebrano wówczas posłużyły mu potem do wydania
pracy Madonny Polskie5. Zamieścił w niej obszerniejsze
już, aczkolwiek jeszcze nie naukowe omówienie obrazu:
zajmował się przede wszystkim jego treściami religijnymi
i przekazał czytelnikom wrażenia jakie obraz ten na nim
wywarł. Dobrowolski, zafascynowany malowidłem, zwracał
uwagę na fakt, że Bogurodzica w klasztorze kanoników regu-
larnych należy do najpiękniejszych zabytków Starego Krakowa,
jodłami, XXVII, 1965, nr 4, s. 348—357; — E. CHOJECKA, Łukasz Cra;
nach St. i krakowska grafika renesansowa, XXIV, 1972, nr 1, 8. 23—29,
— A. LEWICKA-KAMIŃSKA, Na marginesie polskich cranachianów-
XXXV, 1973, nr 2, s. 146—150. Prace omawiające wpływ twórczości Cra-
nacha na sztukę polską zostaną zacytowane na innym miejscu.
2 „Przyjaciel sztuki kościelnej" (red. Stan. Tomkiewicz) 1884, nr 3,
s. 42.
3 A. BŁACHUT, Kanonicy Regularni Lateraneńscy w Polsce czciciele
Maryji [w:] Księga Pamiątkowa Maryjańska, Lwów-Warszawa 1905, s.
471—498.
4 [A. BŁACHUT, M. BARTYNOWSKI], W pięćsetną rocznicę zało-
żenia klasztoru Bożego Ciała na Kazimierzu w Krakowie 1405—1905, Kraków
1905, s. 87.
4M. NAŁĘCZ DOBROWOLSKI, Madonny Polskie. Studyum ikono-
graficzne, Warszawa 1921, s. 9—14.
127
MADONNA Z DZIECIĄTKIEM W KRAKOWSKIM KLASZTORZE KANONIKÓW
REGULARNYCH — DZIEŁO ŁUKASZA CRANACHA ST.*
W ostatnim ćwierćwieczu claje się zauważyć wzrastające
zainteresowanie historyków sztuki twórczością Łukasza
Cranacha Starszego1. Badania poszczególnych jego dzieł
wywołują sprzeczne sądy. Jedni widzą w nim czołowego
przedstawiciela niemieckiego renesansu, inni zaś malarza,
który jeszcze bardzo głęboko tkwił w sztuce gotyku, artystę
o swoistej manierze z pogranicza naiwności. Trudność w przy-
pisaniu przetrwałych do dzisiaj dzieł W typie cranachowskioj
palety samemu mistrzowi czy też jego synom, lub założonemu
przez ojca warsztatowi jest powodom, dla którego dyskusja
nad jego spuścizną malarską przeciąga się o nowe ogniwa.
Są nimi właśnie znalezione W dzisiejszych czasach obrazy,
które noszą cechy jego stylu, warsztatu czy też ręki samego
mistrza.
Do takich dzieł wolno zapewne zaliczyć obraz Matki
Boskiej z Dzieciątkiem umieszczony w ołtarzyku na jednym
z korytarzy klasztornych w krakowskim klasztorze kanoni-
ków regularnych przy kościele Bożego Ciała (il. 1). W do-
tychczasowych badaniach był on może nie tyle pomijany,
ile uznany ogólnie jako dzieło w stylu niemieckim, a następ-
nie krakowskiego naśladowcy Cranacha, pozostawiony W spo-
koju i nie poddawany już badaniom. Sama kompozycja
obrazu budziła podziw badaczy sztuki w. XVI. Niemniej
jednak brak było opracowania źródłowego, które pozwoliło-
by może na wyjaśnienie •wielu zagadek.
Literatura dotycząca omawianego obrazu jest niezmiernie
szczupła i zasadniczo nie wykracza poza przyjęte stwier-
dzenie o niemieckim stylu obrazu i krakowskim naśladowcy
Cranacha jako jego ewentualnym autorze.
* Praca niniejsza była referowana na zebraniu naukowym w Zespole
Inwentaryzacji Zabytków IS PAN w Krakowie dnia 5.IV.1976 r. Chciałbym
na tym miejscu złożyć wyrazy podziękowania za cenne uwagi i dużą, życz-
liwość dr Barbarze Wolff-Łozińskiej oraz wszystkim, którzy pomagali mi
przy prowadzeniu badań. Za wykonanie niezmiernie obszernej dokumen-
tacji fotograficznej i przyjacielską pomoc jestem szczególnie wdzięczny
Jerzemu Langdzie i Rudolfowi Droździewiczowi.
1 Obszerną bibliografię dotyczącą twórczości Cranacha podają: Wereld
Geschiedenis, Antwerpia 1965, t. V, s. 236—241;—E. BJŚNliZIT, Diction-
naire critigue et documentaire des peintres, sculpteurs,dessinateurs et graceurs,
Paris 1948, s. 715—718. — Wydawnictwa do r. 1972 podaje: Lucas Cranach
1472—1553. Bas gesamte graphische Werk, Monachium 1972, s. 794—797;
— Werner SCHADE, Die Maler familie Cranach, Dresden 1974. Z prac
w języku polskim na uwagę zasługują drukowane w ,,Biul. Hist. Sztuki":
W. DRECKA, Polskie cranachiana, XVI, 1954, nr 1, s. 15—39; — D. STAN-
KIEWICZ, Wrocławski obraz Łukasza Cranacha Starszego Madonna pod
W r. 1884 ,,Przyjaciel sztuki kościelnej” w kronice kra-
kowskiej podał wiadomość o konieczności restauracji zabyt-
ków kościoła i klasztoru Bożego Ciała. Między innymi, na-
tychmiastowej opieki wymagał znajdujący się... w krużgan-
kach klasztornych bardzo wdzięczny obrazek N. Panny z Dzie-
ciątkiem, malowany na drzewie a pomieszczony w ołtarzyku
czarno malowanym. Malowanie to pochodzi z początku XVI
wieku i odznacza się szlachetnością rysunku w duchu szkoły
niemieckiej epoki odrodzenia, a szczególnie układ Dzieciątka
pełen życia i swobody.2 Mniej więcej tej samej treści wiado-
mości podawał historyk klasztorny Augustyn Błachut w r.
19053. Do powyższych wywodów dodał on jeszcze opis
samego obrazu, zaznaczając, że najprawdopodobniej został
on przemalowany. Jednak ...posiada bardzo niepospolitą
wartość i należy do najlepszych zabytków malarstwa z czasów
przełomu gotyku w odrodzenie4.
Żywsze zainteresowanie się dziełom należałoby przypisać
Marcelemu Dobrowolskiemu, chociaż treść jego notatek jest
niemalże identyczna. Wiadomo także, że 25.11.1905 r., na
posiedzeniu Komisji Historii Sztuki PAU, Dobrowolski
referował między innymi sprawę interesującego nas obrazu.
Materiały zebrano wówczas posłużyły mu potem do wydania
pracy Madonny Polskie5. Zamieścił w niej obszerniejsze
już, aczkolwiek jeszcze nie naukowe omówienie obrazu:
zajmował się przede wszystkim jego treściami religijnymi
i przekazał czytelnikom wrażenia jakie obraz ten na nim
wywarł. Dobrowolski, zafascynowany malowidłem, zwracał
uwagę na fakt, że Bogurodzica w klasztorze kanoników regu-
larnych należy do najpiękniejszych zabytków Starego Krakowa,
jodłami, XXVII, 1965, nr 4, s. 348—357; — E. CHOJECKA, Łukasz Cra;
nach St. i krakowska grafika renesansowa, XXIV, 1972, nr 1, 8. 23—29,
— A. LEWICKA-KAMIŃSKA, Na marginesie polskich cranachianów-
XXXV, 1973, nr 2, s. 146—150. Prace omawiające wpływ twórczości Cra-
nacha na sztukę polską zostaną zacytowane na innym miejscu.
2 „Przyjaciel sztuki kościelnej" (red. Stan. Tomkiewicz) 1884, nr 3,
s. 42.
3 A. BŁACHUT, Kanonicy Regularni Lateraneńscy w Polsce czciciele
Maryji [w:] Księga Pamiątkowa Maryjańska, Lwów-Warszawa 1905, s.
471—498.
4 [A. BŁACHUT, M. BARTYNOWSKI], W pięćsetną rocznicę zało-
żenia klasztoru Bożego Ciała na Kazimierzu w Krakowie 1405—1905, Kraków
1905, s. 87.
4M. NAŁĘCZ DOBROWOLSKI, Madonny Polskie. Studyum ikono-
graficzne, Warszawa 1921, s. 9—14.
127