DOI Artikel:
Rudziński, Piotr: Awangardowa twórczość Henryka Berlewiego w latach 1922-1925, 2
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0396
PIOTR RUDZIŃSKI
AWANGARDOWA TWÓRCZOŚĆ HENRYKA BERLEWIEGO W LATACH 1922-1925
(CZ. II)
Typografia funkcjonalna
Pierwsze próby Henryka Berlewiego w dziedzinie grafiki
użytkowej sięgają 1919 r. Futuryści warszawscy z Anatolem
Sternem i Aleksandrem Watem na czele, zorganizowali wte-
dy I-szy Wieszur podtropikalny użądzony pszez białych mużynów,
w którym wystawili swoje prace Kramsztyk, Żyznowski,
Witkowski i Berlewi1. Właśnie na to pierwsze wystąpienie
warszawskich futurystów Berlewi wykonał plakat i zaprosze-
nia o typograficznym charakterze, pisane fonetyczną pisow-
nią2. Sam plakat nie ma jeszcze żadnych aspiracji do typogra-
ficznie uporządkowanego układu. Swoją twórczość plastyczną
z tego okresu Berlewi określa jako formistyczną, mimo że
nigdy z tym ugrupowaniem nie wystawiał. Zachowany plakat
,, Wieczoru.” każę się doszukiwać w niej tendencji raczej ekspre-
sjonistycznych: świetnie narysowana, o mocnym modelunku
głowa Murzyna na gładkim tle, po obu jej stronach nieco styli-
zowane [...] liście bananów3
Także w przedmiotowej konwencji utrzymane były prace
z okresu zainteresowania się Berlewiego folklorem żydowskim.
W latach 1920—21 wykonał m.in. plakat do pierwszego wy-
stawienia Dybbuka przez „Trupę Wileńską” w Warszawie
oraz szereg okładek do takich książek jak Pereza Mar kiszą
Die Kuje, Perlego W krainie Wisły, Kakanowskiego Kaprysy4'.
Wszystkie te prace utrzymane były w specyficznej manierze
reprezentowanego przez Chagalla, Altmana i innych żydow-
skich malarzy łagodnego ekspresjonizmu, u Berlewiego po-
zbawionego nadrealnych odniesień.
Z „przedmiotowością” w grafice użytkowej Berlewi zrywa
przypuszczalnie po raz pierwszy w okładce do zbioru arty-
kułów pt. Mima’ amakim. Jako głównym środkiem wyrazu
operuje kontrastami czerni i bieli, raz ostrymi, wzdłuż ukoś-
nych krawędzi jakichś płaszczyzn, a raz zmiękczonymi jakby
przez światłocień. Wśród takich form znajdują się hebrajskie
litery, uproszczone w kierunku bardziej ostrych dynamicz-
nych kształtów i uformowane w asymetryczną kolumnę, któ-
1 J. BOLLAKÓWNA, Formiści, Wrocław 1972, s. 102.
2 Berlewi wspominał, że plakat był wykonany w 1918. Zob. H. BER-
LEWI, Wspomnienia z lat 20-tych, opr. Z. BARANOWICZ, B. WOJCIE-
CHOWSKA, 1966, mszpis udostępniony mi uprzejmie przez Państwa
B. i A. Wojciechowskich. Za tym źródłem, 1918 r. jako datę wykonania
przez Berlewiego plakatu powtarza Z. BARANOWICZ, Polska awangarda
artystyczna 1918—1939, Warszawa 1975, s. 75. Tymczasem J. POLLA-
KÓWNA, o.c., s. 102 datuje wydarzenie na 1919. Podobnie, chociaż mniej
jasno, interpretuje tę kwestię B. LEWANDOWSKA, U źródeł grafiki
funkcjonalnej w Polsce [w:] Ze studiów nad genezą plastyki nowoczesnej
w Polsce, praca zbiorowa pod red. J. STARZYŃSKIEGO, Wrocław 1966,
rej ekspresję powiększają kontrasty z białym lub czarnym
tłem. Duże ich nasilenie i przecinające się, zachodzące na
siebie formy tworzą kompozycję o wyraźnych zależnościach
formalnych od ekspresjonizmu i kubizmu, przypominającą
prace formistów krakowskich.
Typografia funkcjonalna pojawia się w twórczości Berle-
wiego jako nowy wyraz koncepcji mechanofakturowej. W mar-
cu 1924 Berlewi wykonuje plakat reklamujący jego pierwszą
wystawę prac mechanofakturowych, używając do kompo-
zycji wyłącznie elementów typograficznych. Czarne i czer-
wone blokowe litery odbite są przez szablon na białym tle;
świadczą o tym nie zaretuszowane, celowo widoczne przerwy
między częściami każdej z nich. Różnej wielkości, poziome
i pionowe zestawienie napisów uzupełniają się z ciągami kre-
sek, kropek i kontrastują z dużym czerwonym kwadratem,
pełniącym funkcję wykrzyknika mającego przyciągać uwagę
przechodnia. Według autora była to pierwsza tego rodzaju
realizacja w Polsce5. Słuszne chyba co do tej deklaracji wąt-
pliwości ma Bożena Lewandowska: Czy to jest pierwszy afisz
tego rodzaju, jak chce autor, trudno stwierdzić — nie wiadomo
bowiem, jak wyglądały afisze eksponowane przez Millera w 1921 r
w Polskim Klubie Artystycznym i czy nie było przedtem afiszów
Szczuki6. Rozstrzygnięcie pierwszeństwa w zastosowaniu
typografii funkcjonalnej w twórczości plakatowej wydaje się
raczej niemożliwe. Berlewi jednak chciałby uchodzić za pre-
kursora nie tylko na polu plakatu typograficznego, ale w ogóle
w grafice funkcjonalnej w Polsce. Zapomina przy tym, że
na rok przed afiszem do wystawy prac mechanofakturowych,
w czerwcu 1923 Strzemiński i Kajruksztis zaprojektowali wy-
drukowany w drukarni ,,Lux” w Wilnie Katalog wystawy
nowej sztuki, którego typograficzne układy wyraźnie są kom-
ponowane według schematów kompozycji suprematycznych
(chociaż u podstaw tego rodzaju układów łatwo jeszcze się
doszukać futurystycznych źródeł takich prób integracji
tekstu z elementem drukarskim), lub zasad rozumianych
s. 213: Pod koniec 191S r. w Warszawie powstał drugi ośrodek futurystyczny
[...] W 1919 r. zorganizowali kilka icieczorów [...]. Także od B. Lewando-
wskiej powołującej się na A. Sterna pochodzi informacja o fonetycznej
pisowni i typograficznym charakterze zaproszeń wykonanych przez Berle-
wiego. Zob. ibidem, s. 256.
3 BARANOWICZ, o.c., s. 75.
4 „Literarische Blatter” 1926, nr 131, s. 731.
5 H. BERLEWI, Funktionelle Grafik der zwanziger Jahre in Polen,
odb. z ,,Neue Grafik” 1961, nr 9, s. 9.
6 LEWANDOWSKA, o.c., s. 259.
376
AWANGARDOWA TWÓRCZOŚĆ HENRYKA BERLEWIEGO W LATACH 1922-1925
(CZ. II)
Typografia funkcjonalna
Pierwsze próby Henryka Berlewiego w dziedzinie grafiki
użytkowej sięgają 1919 r. Futuryści warszawscy z Anatolem
Sternem i Aleksandrem Watem na czele, zorganizowali wte-
dy I-szy Wieszur podtropikalny użądzony pszez białych mużynów,
w którym wystawili swoje prace Kramsztyk, Żyznowski,
Witkowski i Berlewi1. Właśnie na to pierwsze wystąpienie
warszawskich futurystów Berlewi wykonał plakat i zaprosze-
nia o typograficznym charakterze, pisane fonetyczną pisow-
nią2. Sam plakat nie ma jeszcze żadnych aspiracji do typogra-
ficznie uporządkowanego układu. Swoją twórczość plastyczną
z tego okresu Berlewi określa jako formistyczną, mimo że
nigdy z tym ugrupowaniem nie wystawiał. Zachowany plakat
,, Wieczoru.” każę się doszukiwać w niej tendencji raczej ekspre-
sjonistycznych: świetnie narysowana, o mocnym modelunku
głowa Murzyna na gładkim tle, po obu jej stronach nieco styli-
zowane [...] liście bananów3
Także w przedmiotowej konwencji utrzymane były prace
z okresu zainteresowania się Berlewiego folklorem żydowskim.
W latach 1920—21 wykonał m.in. plakat do pierwszego wy-
stawienia Dybbuka przez „Trupę Wileńską” w Warszawie
oraz szereg okładek do takich książek jak Pereza Mar kiszą
Die Kuje, Perlego W krainie Wisły, Kakanowskiego Kaprysy4'.
Wszystkie te prace utrzymane były w specyficznej manierze
reprezentowanego przez Chagalla, Altmana i innych żydow-
skich malarzy łagodnego ekspresjonizmu, u Berlewiego po-
zbawionego nadrealnych odniesień.
Z „przedmiotowością” w grafice użytkowej Berlewi zrywa
przypuszczalnie po raz pierwszy w okładce do zbioru arty-
kułów pt. Mima’ amakim. Jako głównym środkiem wyrazu
operuje kontrastami czerni i bieli, raz ostrymi, wzdłuż ukoś-
nych krawędzi jakichś płaszczyzn, a raz zmiękczonymi jakby
przez światłocień. Wśród takich form znajdują się hebrajskie
litery, uproszczone w kierunku bardziej ostrych dynamicz-
nych kształtów i uformowane w asymetryczną kolumnę, któ-
1 J. BOLLAKÓWNA, Formiści, Wrocław 1972, s. 102.
2 Berlewi wspominał, że plakat był wykonany w 1918. Zob. H. BER-
LEWI, Wspomnienia z lat 20-tych, opr. Z. BARANOWICZ, B. WOJCIE-
CHOWSKA, 1966, mszpis udostępniony mi uprzejmie przez Państwa
B. i A. Wojciechowskich. Za tym źródłem, 1918 r. jako datę wykonania
przez Berlewiego plakatu powtarza Z. BARANOWICZ, Polska awangarda
artystyczna 1918—1939, Warszawa 1975, s. 75. Tymczasem J. POLLA-
KÓWNA, o.c., s. 102 datuje wydarzenie na 1919. Podobnie, chociaż mniej
jasno, interpretuje tę kwestię B. LEWANDOWSKA, U źródeł grafiki
funkcjonalnej w Polsce [w:] Ze studiów nad genezą plastyki nowoczesnej
w Polsce, praca zbiorowa pod red. J. STARZYŃSKIEGO, Wrocław 1966,
rej ekspresję powiększają kontrasty z białym lub czarnym
tłem. Duże ich nasilenie i przecinające się, zachodzące na
siebie formy tworzą kompozycję o wyraźnych zależnościach
formalnych od ekspresjonizmu i kubizmu, przypominającą
prace formistów krakowskich.
Typografia funkcjonalna pojawia się w twórczości Berle-
wiego jako nowy wyraz koncepcji mechanofakturowej. W mar-
cu 1924 Berlewi wykonuje plakat reklamujący jego pierwszą
wystawę prac mechanofakturowych, używając do kompo-
zycji wyłącznie elementów typograficznych. Czarne i czer-
wone blokowe litery odbite są przez szablon na białym tle;
świadczą o tym nie zaretuszowane, celowo widoczne przerwy
między częściami każdej z nich. Różnej wielkości, poziome
i pionowe zestawienie napisów uzupełniają się z ciągami kre-
sek, kropek i kontrastują z dużym czerwonym kwadratem,
pełniącym funkcję wykrzyknika mającego przyciągać uwagę
przechodnia. Według autora była to pierwsza tego rodzaju
realizacja w Polsce5. Słuszne chyba co do tej deklaracji wąt-
pliwości ma Bożena Lewandowska: Czy to jest pierwszy afisz
tego rodzaju, jak chce autor, trudno stwierdzić — nie wiadomo
bowiem, jak wyglądały afisze eksponowane przez Millera w 1921 r
w Polskim Klubie Artystycznym i czy nie było przedtem afiszów
Szczuki6. Rozstrzygnięcie pierwszeństwa w zastosowaniu
typografii funkcjonalnej w twórczości plakatowej wydaje się
raczej niemożliwe. Berlewi jednak chciałby uchodzić za pre-
kursora nie tylko na polu plakatu typograficznego, ale w ogóle
w grafice funkcjonalnej w Polsce. Zapomina przy tym, że
na rok przed afiszem do wystawy prac mechanofakturowych,
w czerwcu 1923 Strzemiński i Kajruksztis zaprojektowali wy-
drukowany w drukarni ,,Lux” w Wilnie Katalog wystawy
nowej sztuki, którego typograficzne układy wyraźnie są kom-
ponowane według schematów kompozycji suprematycznych
(chociaż u podstaw tego rodzaju układów łatwo jeszcze się
doszukać futurystycznych źródeł takich prób integracji
tekstu z elementem drukarskim), lub zasad rozumianych
s. 213: Pod koniec 191S r. w Warszawie powstał drugi ośrodek futurystyczny
[...] W 1919 r. zorganizowali kilka icieczorów [...]. Także od B. Lewando-
wskiej powołującej się na A. Sterna pochodzi informacja o fonetycznej
pisowni i typograficznym charakterze zaproszeń wykonanych przez Berle-
wiego. Zob. ibidem, s. 256.
3 BARANOWICZ, o.c., s. 75.
4 „Literarische Blatter” 1926, nr 131, s. 731.
5 H. BERLEWI, Funktionelle Grafik der zwanziger Jahre in Polen,
odb. z ,,Neue Grafik” 1961, nr 9, s. 9.
6 LEWANDOWSKA, o.c., s. 259.
376