DOI Artikel:
Paszenda, Jerzy: Dzieje Świętej Lipki
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0296
JERZY PASZENDA
DZIEJE ŚWIĘTEJ LIPKI*
Święta Lipka — sławne sanktuarium maryjne, położone
malowniczo wśród jezior i lasów przy drodze z Kętrzyna do
Reszla — zachowała do naszych czasów archiwum kościoła
i klasztoru. Akta te znajdowały się na miejscu w klasztorze
i dopiero po ostatniej wojnie zostały przeniesione do Archi-
wum Diecezji Warmińskiej w Olsztynie (ADWO). Historycy
korzystali z nich już wielokrotnie1.
Oprócz tych źródeł, znanych i wykorzystanych, istnieje
jeszcze inna grupa materiałów w Rzymskim Archiwum Je-
zuitów (ARSI), do których chyba nikt poza Załęskim2 nie
zaglądał. Znajdują się tam następujące rękopisy:
1. Historia Residentiae Resseliensis a primo ortu ad an-
num 1636 (Pol. 75, nr 66, k. 272—276). Zawiera opis sprowa-
dzenia jezuitów do Reszla, przekazania im zniszczonego klasz-
toru augustianów oraz powierzenia w opiekę Świętej Lipki.
Można przypuszczać, że autorem tego szkicu historycznego
jest Tomasz Clagius, ówczesny superior jezuitów w Reszlu.
2. Historiae rezydencji a później kolegium w Reszlu (obej-
mująca także prace jezuitów w Świętej Lipce) pisana w od-
cinkach trzyletnich, z okresu 1642—1729, z drobnymi bra-
kami (Lith. 39—48).
3. Dołączony do historii kolegium w Reszlu za r. 1699
opis budowy kościoła w Świętej Lipce, zatytułowany: Nar-
ratio de Sacro-Lindana Basilica variisque erectis aedificiis
(Lith. 44, k. 180v— 182v).
4. Od r. 1730 osobna Historia Missionis Lindensis, nie-
kompletna, zachowana za okres 1743—57 i 1764—69 (Lith.
50—51).
5. Nekrologi superiorów, zwłaszcza Marcina Wobbe (Lith.
61, s. 906), Bartłomieja Moliera (Lith. 62, s. 471—474) i Grze-
gorza Engella (Lith. 63, s. 109) zawierają też wiadomości
* Jest to część referatu pt.: Architektura Świętej Lipki. Uzupełnienie
do pracy dra Józefa Poklewskiego, przedstawionego na zebraniu naukowym
Oddziaiu Warszawskiego SHS w dniu 26.V.1976.
1 Najważniejsze opracowania: A. KOLBERG, Geschichte der Uei-
ligenlinde, „Zeitschrift fur die Geschichte und Altertumskunde Ermlands”
III, 1866, s. 28—138, 435—520; — A. ULBRICH, Die Wallfahrtskirche
in Ueiłigelinde. Ein Beitrag zur Kunstgeschichte des XVII und XVIII
Jahrhunderts in Ostpreussen, Strassburg 1901; — J. OBŁĄK, Jerzy Ertli
budowniczy Świętej Lipki, „Roczn. Olszt.” III, 1960, s. 115—131; — J.
POKLEWSKI, Święta Lipka. Polska fundacja barokowa na terenie Prus
Książęcych, Warszawa — Poznań 1974 (tu pełna bibliografia); — J. OB-
ŁĄK, Święta Lipka, Olsztyn 1975 (album z fot. T. Trepanowskiego).
2 S. ZAŁĘSKI, Jezuici w Polsce, IV, Kraków 1905, s. 1347-1354.
3 Arch. Prow. Małopolskiej TJ w Krakowie, rkps 1536.
dotyczące budowy. Częściowo zmienioną wersję nekrologów
tychże ojców, a także Michała Engella, podaje Jan Poszakow-
ski w rękopiśmiennym dziele pt.: De viris illustribus prov.
Lituaniae SJ3.
Wymienione źródła pozwalają dokładniej przedstawić
postępy budowy kościoła (zwłaszcza fasady i krużganku)
oraz wyjaśnić pewne sprawy w historii miejscowości.
Ponadto w Muzeum Kościelnym w Świętej Lipce znaj-
duje się księga przychodów i rozchodów kościoła i klasztoru
za lata 1727—88 (bez tytułu). W drobnej tylko części wyzys-
kana przez badaczy niemieckich, zawiera jeszcze mnóstwo
nie znanych szczegółów dotyczących budowy i ozdabiania
kościoła.
Nie siląc się na opracowanie pełnej historii obiektu, wy-
bieram z powyższych źródeł wiadomości dotąd niepubliko-
wane. Rzeczy znane powtarzam tylko tam, gdzie jest to ko-
nieczne dla zrozumienia całości.
*
Pierwszy z tych rękopisów rzuca nowe światło na oko-
liczności przybycia jezuitów do Świętej Lipki. Wprawdzie
T. Clagius wykorzystał tę relację w swej książce4 przytacza-
jąc spory fragment niemal dosłownie, pominął jednak jeden
szczegół o dużym znaczeniu. Mianowicie na s. 348 Clagius
podaje, że Sadorski od początku miał zamiar oddać kaplicę
świętolipską w opiekę jezuitom i w tym celu (testamentem
z r. 1624) uczynił ich swymi spadkobiercami, ale jezuici przy-
szli dopiero w r. 1630. Zwłokę tę tłumaczy Clagius ogólnikiem:
trudne czasy i jakieś racje nie pozwalały im osiąść w Świętej
Lipce albo w Reszlu. I dodaje w nawiasie, że jezuici nie po-
mijają żadnej okazji, by szerzyć cześć Matki Bożej5. W ten
4 T. CLAGIUS, Linda Mariana sive de B. V. Lindensi libri V, Colo-
niae 1659. Jest to podstawowe źródło do poznania wcześniejszego okresu
dziejów Świętej Lipki, oparte głównie na książeczce M. CIARITIUSA,
B. F. M. Lindensis. Vetustisismum et religiosissimum in Prussia Sacellum
Beatissimae Virgini Mariae sacrum, prodigiis dwinis clarissimum, Bruns-
bergae 1626. Clagius przytacza z niej obszerne wyjątki wyróżnione kursywą.
Dla XVI w. znajduje potwierdzenie faktów w literaturze historycznej
i protestanckiej, a dla XVII w. ma dużą liczbę autentycznych dokumentów
i listów z archiwum jezuitów w Reszlu. Autor był naocznym świadkiem
wielu opisanych wydarzeń, bo urodził się w pobliżu Olsztyna, a później
długi czas przebywał w Reszlu.
5 CLAGIUS, o.c., s. 348; Verum non ea tum aut tempora, aut Societatis
rationes er ant, ut Societas (ąuae nullam caeterogui ansam, Deiparae cultum
promocendi non arripit) vel in ipso Lindae Marianae loco, vel intra desertas .
Monasterii parietinas Resselii figeret sedem.
278
DZIEJE ŚWIĘTEJ LIPKI*
Święta Lipka — sławne sanktuarium maryjne, położone
malowniczo wśród jezior i lasów przy drodze z Kętrzyna do
Reszla — zachowała do naszych czasów archiwum kościoła
i klasztoru. Akta te znajdowały się na miejscu w klasztorze
i dopiero po ostatniej wojnie zostały przeniesione do Archi-
wum Diecezji Warmińskiej w Olsztynie (ADWO). Historycy
korzystali z nich już wielokrotnie1.
Oprócz tych źródeł, znanych i wykorzystanych, istnieje
jeszcze inna grupa materiałów w Rzymskim Archiwum Je-
zuitów (ARSI), do których chyba nikt poza Załęskim2 nie
zaglądał. Znajdują się tam następujące rękopisy:
1. Historia Residentiae Resseliensis a primo ortu ad an-
num 1636 (Pol. 75, nr 66, k. 272—276). Zawiera opis sprowa-
dzenia jezuitów do Reszla, przekazania im zniszczonego klasz-
toru augustianów oraz powierzenia w opiekę Świętej Lipki.
Można przypuszczać, że autorem tego szkicu historycznego
jest Tomasz Clagius, ówczesny superior jezuitów w Reszlu.
2. Historiae rezydencji a później kolegium w Reszlu (obej-
mująca także prace jezuitów w Świętej Lipce) pisana w od-
cinkach trzyletnich, z okresu 1642—1729, z drobnymi bra-
kami (Lith. 39—48).
3. Dołączony do historii kolegium w Reszlu za r. 1699
opis budowy kościoła w Świętej Lipce, zatytułowany: Nar-
ratio de Sacro-Lindana Basilica variisque erectis aedificiis
(Lith. 44, k. 180v— 182v).
4. Od r. 1730 osobna Historia Missionis Lindensis, nie-
kompletna, zachowana za okres 1743—57 i 1764—69 (Lith.
50—51).
5. Nekrologi superiorów, zwłaszcza Marcina Wobbe (Lith.
61, s. 906), Bartłomieja Moliera (Lith. 62, s. 471—474) i Grze-
gorza Engella (Lith. 63, s. 109) zawierają też wiadomości
* Jest to część referatu pt.: Architektura Świętej Lipki. Uzupełnienie
do pracy dra Józefa Poklewskiego, przedstawionego na zebraniu naukowym
Oddziaiu Warszawskiego SHS w dniu 26.V.1976.
1 Najważniejsze opracowania: A. KOLBERG, Geschichte der Uei-
ligenlinde, „Zeitschrift fur die Geschichte und Altertumskunde Ermlands”
III, 1866, s. 28—138, 435—520; — A. ULBRICH, Die Wallfahrtskirche
in Ueiłigelinde. Ein Beitrag zur Kunstgeschichte des XVII und XVIII
Jahrhunderts in Ostpreussen, Strassburg 1901; — J. OBŁĄK, Jerzy Ertli
budowniczy Świętej Lipki, „Roczn. Olszt.” III, 1960, s. 115—131; — J.
POKLEWSKI, Święta Lipka. Polska fundacja barokowa na terenie Prus
Książęcych, Warszawa — Poznań 1974 (tu pełna bibliografia); — J. OB-
ŁĄK, Święta Lipka, Olsztyn 1975 (album z fot. T. Trepanowskiego).
2 S. ZAŁĘSKI, Jezuici w Polsce, IV, Kraków 1905, s. 1347-1354.
3 Arch. Prow. Małopolskiej TJ w Krakowie, rkps 1536.
dotyczące budowy. Częściowo zmienioną wersję nekrologów
tychże ojców, a także Michała Engella, podaje Jan Poszakow-
ski w rękopiśmiennym dziele pt.: De viris illustribus prov.
Lituaniae SJ3.
Wymienione źródła pozwalają dokładniej przedstawić
postępy budowy kościoła (zwłaszcza fasady i krużganku)
oraz wyjaśnić pewne sprawy w historii miejscowości.
Ponadto w Muzeum Kościelnym w Świętej Lipce znaj-
duje się księga przychodów i rozchodów kościoła i klasztoru
za lata 1727—88 (bez tytułu). W drobnej tylko części wyzys-
kana przez badaczy niemieckich, zawiera jeszcze mnóstwo
nie znanych szczegółów dotyczących budowy i ozdabiania
kościoła.
Nie siląc się na opracowanie pełnej historii obiektu, wy-
bieram z powyższych źródeł wiadomości dotąd niepubliko-
wane. Rzeczy znane powtarzam tylko tam, gdzie jest to ko-
nieczne dla zrozumienia całości.
*
Pierwszy z tych rękopisów rzuca nowe światło na oko-
liczności przybycia jezuitów do Świętej Lipki. Wprawdzie
T. Clagius wykorzystał tę relację w swej książce4 przytacza-
jąc spory fragment niemal dosłownie, pominął jednak jeden
szczegół o dużym znaczeniu. Mianowicie na s. 348 Clagius
podaje, że Sadorski od początku miał zamiar oddać kaplicę
świętolipską w opiekę jezuitom i w tym celu (testamentem
z r. 1624) uczynił ich swymi spadkobiercami, ale jezuici przy-
szli dopiero w r. 1630. Zwłokę tę tłumaczy Clagius ogólnikiem:
trudne czasy i jakieś racje nie pozwalały im osiąść w Świętej
Lipce albo w Reszlu. I dodaje w nawiasie, że jezuici nie po-
mijają żadnej okazji, by szerzyć cześć Matki Bożej5. W ten
4 T. CLAGIUS, Linda Mariana sive de B. V. Lindensi libri V, Colo-
niae 1659. Jest to podstawowe źródło do poznania wcześniejszego okresu
dziejów Świętej Lipki, oparte głównie na książeczce M. CIARITIUSA,
B. F. M. Lindensis. Vetustisismum et religiosissimum in Prussia Sacellum
Beatissimae Virgini Mariae sacrum, prodigiis dwinis clarissimum, Bruns-
bergae 1626. Clagius przytacza z niej obszerne wyjątki wyróżnione kursywą.
Dla XVI w. znajduje potwierdzenie faktów w literaturze historycznej
i protestanckiej, a dla XVII w. ma dużą liczbę autentycznych dokumentów
i listów z archiwum jezuitów w Reszlu. Autor był naocznym świadkiem
wielu opisanych wydarzeń, bo urodził się w pobliżu Olsztyna, a później
długi czas przebywał w Reszlu.
5 CLAGIUS, o.c., s. 348; Verum non ea tum aut tempora, aut Societatis
rationes er ant, ut Societas (ąuae nullam caeterogui ansam, Deiparae cultum
promocendi non arripit) vel in ipso Lindae Marianae loco, vel intra desertas .
Monasterii parietinas Resselii figeret sedem.
278