DOI Artikel:
Labuda, Adam S.: Salvator Mundi w Ligocie Prószkowskiej - dziełem warsztatu Joosa van Cleve
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0263
ADAM S. LABUDA
SALVATOR MUNDI W LIGOCIE ^ROSZKOWSKIEJ — DZIEŁEM WARSZTATU
JOOSA VAN CLEYE*
W r. 1968 w Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce, w zeszy-
cie poświęconym miastu Opole i byłemu powiatowi opolskie-
mu, opublikowano obraz przedstawiający Chrystusa jako
Salvatora Mundi1. Znajduje się on w Ligocie Prószkowskiej,
na plebanii tamtejszego kościoła parafialnego. O historii
obiektu niewiele da się powiedzie. Odnaleziony został w latach
1935—38 przez 0. Misjonarza Jurczyka na strychu kościoła
w Ligocie Prószkowskiej, podówczas filii parafii Prószków.
W 1938 r. obraz poddano konserwacji w pracowni Łukasza
Mrzygłoda w Muzeum w Nysie. Najpierw umieszczony obok
ołtarza głównego w kościele, po wojnie został przeniesiony
na plebanię. Autorzy wspomnianego zeszytu katalogu obraz
określili następująco: renesansowy, zapewne szkoła nider-
landzka, 1. połowa XVI wieku2. W r. 1974 Marian Kornecki
pisał: [...] oprócz dzieł powstałych na Śląsku w oparciu o in-
spiracje idące z zewnątrz przywędrowały na ten teren także
dzieła pochodzące wprost z importu. Wyróżnia się spośród
nich obraz z około połowy XV wieku przedstawiający w popiersiu
Chrystusa Salwatora, przechowywany na plebanii w Ligocie
Prószkowskiej. Jest to dzieło wybitne, wykazujące wielką
maestrię. Jego charakter pozwala na zaliczenie do kręgu malars-
twa Dirka Boutsa i Bogiera van der Weyden3.
Obraz Salwatora (ił. 1, 3—5) namalowany został temperą
na podłożu dębowym (cztery deski wzdłużnie zestawione);
ujęty jest ramą. Wymiary wynoszą: z ramami 73,5X54,5 cm
i bez ram 62,1X43,2 cm. Każda z desek podobrazia ma szero-
kość około 12 cm. Bez szczegółowych badań technologicznych
trudno o dokładną charakterystykę stanu zachowania obiektu.
Jest on zły: powierzchnia obrazu jest w dużym stopniu
„przetarta”, pozbawiona nie tylko werniksu, ale i wierzch-
nich warstw pigmentu; przeświecają słoje drewna. Obraz
jest brudny, co wraz ze wspomnianym przetarciem obrazu
osłabia jego działanie kolorystyczne a niekiedy czytelność
(wnętrze kuli). W miejscach spojenia desek widać ubytki,
obecnie uzupełnione. Przemalowaniu uległy dolne partie
obrazu (od nadgarstka prawej ręki w dół oraz poniżej kuli).
* Tekst poniższy jest skróconą, i zmienioną wersją komunikatu wy-
głoszonego na Zebraniu Naukowym Oddziału Poznańskiego SHS w dniu
9 marca 1976 r. Informacje na temat historii obiektu zawdzięczam uprzej-
mości Ks. Józefa Szwarca, proboszcza parafii Ligota Prószkowska.
Panu Jacąues Poucart (Paryż, Luwr) uprzejmie dziękuję za fotografię
i informacje dotyczące paryskiego Salwatora Mundi Joosa van Cleve.
1 T. CHRZANOWSKI, M. KORNECKI, S. GUMIŃSKI, A. M. OL-
Wszelkie uzupełnienia i przemalówki, wyodrębniające się
pociemniałym barwnikiem, pochodzą najprawdopodobniej
z konserwacji z r. 1938.
Popiersie Chrystusa jako Salwatora Mundi ukazano
frontalnie na jednolicie złotym tle. Chrystus błogosławi
prawą dłonią, lewą trzyma kryształową kulę, zwieńczoną
krzyżem.
Głowa ma zarys zbliżony do koła, oblicze zaś — owalny
(ił. 3). Karnacja jest niemal oliwkowa, z różowymi podbar-
wieniami policzków. Puszyste włosy i krótka broda są ciemno-
kasztanowe. Korpus okrywa cynobrowy płaszcz o żółtym
podbiciu, spięty złotą zapiną, wysadzaną rubinami i perłami.
Wzdłuż skraju płaszcza biegnie dekoracyjny pas, którego
deseń tworzy złota, układająca się w ornament nić i naszyte
perły. Pod płaszczem widać ciemnobłękitną suknię. We
wnętrzu kuli przytrzymywanej przez Zbawiciela dostrzegamy
krajobraz. Kulę wieńczy krzyż łaciński.
Podstawowym czynnikiem kształtującym plastykę i wyraz
przedstawienia jest światło. Pada ono z prawej strony,
rozjaśnia prawą część głowy Chrystusa, lewą pozostawia
częściowo w różnych gamach cienia. Światłocieniowy mode-
lunek wydobywa krągłość czoła, zaznacza lekkie wysunięcie
kości policzkowych, nadaje plastykę i wyrazistość błogosła-
wiącej dłoni. Unika się przejść gwałtownych, całość tonie
w atmosferze jednoczącego sfumato. Pierwotnie działanie
światła, nim obraz uległ zniszczeniu, musiało być żywsze.
Typ ikonograficzny reprezentowany przez obraz z Ligoty
narodził się w Niderlandach w 1. połowie XV w., choć sche-
mat frontalnie ukazywanego popiersia Chrystusa można
wyprowadzić z wyobrażeń Chrystusa-Pantokratora, spoty-
kanych w sztuce chrześcijańskiego wschodu4. To, co w pięt-
nastowiecznych, niderlandzkich ujęciach Zbawiciela konotuje
majestat, królewskość, panowanie, wywodzi się z tej głęboko
we wczesne średniowiecze sięgającej tradycji: chodzi tu o
symetrię, frontalność, zapatrzenie w dal — jakby nieobecne
SZEWSKI, Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VII: Województwo Opol-
skie, z. 11, Miasto Opole i powiat opolski, Warszawa 1968, s. 87, fig. 187.
2 Ibidem.
3 T.CHRZANOWSKI, M. KORNECKI, Sztuka Śląska Opolskiego.
Od średniowiecza do końca w. XIX, Kraków 1974 s. 128.
4 Por. hasło Christus [w:] Lezikon der christlichen Ikonographie,
herausgegeben von E. Kirschbaum SJ, I. Rom-Freiburg-Basel-Wien 1968,
szp. 423 i nn. oraz szp. 371 i rm.
247
SALVATOR MUNDI W LIGOCIE ^ROSZKOWSKIEJ — DZIEŁEM WARSZTATU
JOOSA VAN CLEYE*
W r. 1968 w Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce, w zeszy-
cie poświęconym miastu Opole i byłemu powiatowi opolskie-
mu, opublikowano obraz przedstawiający Chrystusa jako
Salvatora Mundi1. Znajduje się on w Ligocie Prószkowskiej,
na plebanii tamtejszego kościoła parafialnego. O historii
obiektu niewiele da się powiedzie. Odnaleziony został w latach
1935—38 przez 0. Misjonarza Jurczyka na strychu kościoła
w Ligocie Prószkowskiej, podówczas filii parafii Prószków.
W 1938 r. obraz poddano konserwacji w pracowni Łukasza
Mrzygłoda w Muzeum w Nysie. Najpierw umieszczony obok
ołtarza głównego w kościele, po wojnie został przeniesiony
na plebanię. Autorzy wspomnianego zeszytu katalogu obraz
określili następująco: renesansowy, zapewne szkoła nider-
landzka, 1. połowa XVI wieku2. W r. 1974 Marian Kornecki
pisał: [...] oprócz dzieł powstałych na Śląsku w oparciu o in-
spiracje idące z zewnątrz przywędrowały na ten teren także
dzieła pochodzące wprost z importu. Wyróżnia się spośród
nich obraz z około połowy XV wieku przedstawiający w popiersiu
Chrystusa Salwatora, przechowywany na plebanii w Ligocie
Prószkowskiej. Jest to dzieło wybitne, wykazujące wielką
maestrię. Jego charakter pozwala na zaliczenie do kręgu malars-
twa Dirka Boutsa i Bogiera van der Weyden3.
Obraz Salwatora (ił. 1, 3—5) namalowany został temperą
na podłożu dębowym (cztery deski wzdłużnie zestawione);
ujęty jest ramą. Wymiary wynoszą: z ramami 73,5X54,5 cm
i bez ram 62,1X43,2 cm. Każda z desek podobrazia ma szero-
kość około 12 cm. Bez szczegółowych badań technologicznych
trudno o dokładną charakterystykę stanu zachowania obiektu.
Jest on zły: powierzchnia obrazu jest w dużym stopniu
„przetarta”, pozbawiona nie tylko werniksu, ale i wierzch-
nich warstw pigmentu; przeświecają słoje drewna. Obraz
jest brudny, co wraz ze wspomnianym przetarciem obrazu
osłabia jego działanie kolorystyczne a niekiedy czytelność
(wnętrze kuli). W miejscach spojenia desek widać ubytki,
obecnie uzupełnione. Przemalowaniu uległy dolne partie
obrazu (od nadgarstka prawej ręki w dół oraz poniżej kuli).
* Tekst poniższy jest skróconą, i zmienioną wersją komunikatu wy-
głoszonego na Zebraniu Naukowym Oddziału Poznańskiego SHS w dniu
9 marca 1976 r. Informacje na temat historii obiektu zawdzięczam uprzej-
mości Ks. Józefa Szwarca, proboszcza parafii Ligota Prószkowska.
Panu Jacąues Poucart (Paryż, Luwr) uprzejmie dziękuję za fotografię
i informacje dotyczące paryskiego Salwatora Mundi Joosa van Cleve.
1 T. CHRZANOWSKI, M. KORNECKI, S. GUMIŃSKI, A. M. OL-
Wszelkie uzupełnienia i przemalówki, wyodrębniające się
pociemniałym barwnikiem, pochodzą najprawdopodobniej
z konserwacji z r. 1938.
Popiersie Chrystusa jako Salwatora Mundi ukazano
frontalnie na jednolicie złotym tle. Chrystus błogosławi
prawą dłonią, lewą trzyma kryształową kulę, zwieńczoną
krzyżem.
Głowa ma zarys zbliżony do koła, oblicze zaś — owalny
(ił. 3). Karnacja jest niemal oliwkowa, z różowymi podbar-
wieniami policzków. Puszyste włosy i krótka broda są ciemno-
kasztanowe. Korpus okrywa cynobrowy płaszcz o żółtym
podbiciu, spięty złotą zapiną, wysadzaną rubinami i perłami.
Wzdłuż skraju płaszcza biegnie dekoracyjny pas, którego
deseń tworzy złota, układająca się w ornament nić i naszyte
perły. Pod płaszczem widać ciemnobłękitną suknię. We
wnętrzu kuli przytrzymywanej przez Zbawiciela dostrzegamy
krajobraz. Kulę wieńczy krzyż łaciński.
Podstawowym czynnikiem kształtującym plastykę i wyraz
przedstawienia jest światło. Pada ono z prawej strony,
rozjaśnia prawą część głowy Chrystusa, lewą pozostawia
częściowo w różnych gamach cienia. Światłocieniowy mode-
lunek wydobywa krągłość czoła, zaznacza lekkie wysunięcie
kości policzkowych, nadaje plastykę i wyrazistość błogosła-
wiącej dłoni. Unika się przejść gwałtownych, całość tonie
w atmosferze jednoczącego sfumato. Pierwotnie działanie
światła, nim obraz uległ zniszczeniu, musiało być żywsze.
Typ ikonograficzny reprezentowany przez obraz z Ligoty
narodził się w Niderlandach w 1. połowie XV w., choć sche-
mat frontalnie ukazywanego popiersia Chrystusa można
wyprowadzić z wyobrażeń Chrystusa-Pantokratora, spoty-
kanych w sztuce chrześcijańskiego wschodu4. To, co w pięt-
nastowiecznych, niderlandzkich ujęciach Zbawiciela konotuje
majestat, królewskość, panowanie, wywodzi się z tej głęboko
we wczesne średniowiecze sięgającej tradycji: chodzi tu o
symetrię, frontalność, zapatrzenie w dal — jakby nieobecne
SZEWSKI, Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VII: Województwo Opol-
skie, z. 11, Miasto Opole i powiat opolski, Warszawa 1968, s. 87, fig. 187.
2 Ibidem.
3 T.CHRZANOWSKI, M. KORNECKI, Sztuka Śląska Opolskiego.
Od średniowiecza do końca w. XIX, Kraków 1974 s. 128.
4 Por. hasło Christus [w:] Lezikon der christlichen Ikonographie,
herausgegeben von E. Kirschbaum SJ, I. Rom-Freiburg-Basel-Wien 1968,
szp. 423 i nn. oraz szp. 371 i rm.
247