DOI Artikel:
Gajewski, Jacek: O kilku portretach Jana Kazimierza. Przyczynek do twórczości Daniela Schultza i ikonografii króla
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0059
JACEK GAJEWSKI
O KILKU PORTRETACH JANA KAZIMIERZA. PRZYCZYNEK DO TWÓRCZOŚCI
DANIELA SCHULTZA I IKONOGRAFII KRÓLA*
Ikonografia Jana Kazimierza nie doczekała się osobnego
opracowania. Studia nad wizerunkami króla utrudnia sto-
sunkowo ograniczona liczba znanych obiektów oraz brak
precyzyjnego datowania. Odnosi się to zwłaszcza do drugiej
połowy panowania Jana Kazimierza, do lat po pierwszym na-
jeździć szwedzkim. Wydaje się zatem celowe przedstawienie
kilku nie opublikowanych dotąd obiektów i danych archi-
walnych.
I. Portret z kościoła pokamedulskiego na Bielanach w War-
szawie.
Od r. 1915 w posiadaniu Zgromadzenia Ks. Marianów1
znajduje się nieznany portret Jana Kazimierza2 ukazujący
króla nieco więcej niż w półpostaci, na ciemnym, zróżnico-
wanym tle, zwróconego en trois ąuarts w prawo, z prawą ręką
wspartą na biodrze i w ciemnej peruce a la Ilon. Król przed-
stawiony został w krótkim, czerwonym napierśniku w typie
zbroi kirasjerskiej, z folgową osłoną ramion i bioder, przy
czym zarys dwu górnych folg obu nabiodrków słabo rysuje
się w dolnej partii obrazu. Z lewego ramienia przerzucona
przez pierś zielona szarfa oficerska. Pod brodą żabot z białej,
sztywnej koronki ze zwisającym spod niego na łańcuchu Orde-
rem Złotego Runa. Obraz utrzymany jest w tonacji ciemnej,
* Miłym obowiązkiem autora są słowa podzięki pod adresem Ks. Ma-
rianów w Warszawie a w szczególności Ks. Tadeusza Górskiego MIC za
udostępnienie autorowi w 1973 r. nieznanego portretu króla, wyrażenie
zgody na wykonanie zdjęć fotograficznych i ich publikację oraz pod adre-
sem 00. Kamedułów na Bielanach pod Krakowem za umożliwienie poszu-
kiwań w archiwum klasztornym i pomoc podczas kwerendy. Kierownictwu
Muzeum Carnavalet w Paryżu oraz Kierownictwu Muzeum w Cambrai
dziękuje autor za wykonanie zdjęć i zgodę na ich publikację. Osobne słowa
podziękowania za życzliwą pomoc składa autor pod adresem P. doc. dr.
hab. M. Karpowicza.
Praca niniejsza, po złożeniu do druku, referowana była 23 VI 1976 r. na
posiedzeniu naukowym Warszawskiego Oddziału SHS.
1 (Ks. J. MAUERSBERGER), Zakon 00. Marianów dawniej i dzisiaj,
Warszawa, 1918, s. 11; — Przewodnik po Bielanach pod Warszawą, War-
szawa 1919, s. 3, 15.
2 Obraz ol., pł.; 90x71,4 cm. W Zb. Fot. IS PAN zachowały się dwie
klisze stanowiące dokumentację fotograficzną ukazującą stan portretu
przed konserwacją i po zdjęciu przemalowari. Że są to zdjęcia tego samego,
bielańskiego portretu króla, wskazuje identyczność węzłów i zgrubień płótna
z silnym oświetleniem wychylającej się z mroku twarzy, ref-
leksami świetlnymi na naramienniku, szarfie i żabocie.
Portret Jana Kazimierza z warszawskich Bielan należał
pierwotnie do klasztoru kamedułów w Warszawie. Po śmier-
ci Władysława IV fundatora warszawskiego eremu kamedu-
łów, Jan Kazimierz kontynuował fundację brata powiększa-
jąc nadania i opiekując się eremem nieomal przez cały okres
swego panowania3. Czując się i występując w roli oficjalnego
opiekuna fundacji bielańskiej, w dniu 17 (?) V 1659 r., pod-
czas krótkiego zapewne pobytu dewocyjnego w eremie, po-
darował król zakonnikom portrety: swój i nie zachowany Lu-
dwiki Marii. Informację o tym zawiera wzmianka w liście
kameduły O. Płacy da datowanym w eremie warszawskim
dnia 26 VII 1659 r., do ówczesnego przeora eremu kamedu-
łów na Bielanach pod Krakowem O. Franciszka (Krzysztofa
Wilgi z Godzimierza). W liście tym, dotyczącym głównie
spraw gospodarczych eremu warszawskiego, O. Placyd do-
nosił m.in., że król... za ostatniey bytności na Pusczey Naszey
[tj. w eremie kamedułów na Bielanach w Warszawie] [...]
Die 17 [?] Mai Roku te[g\o, Panskie[g\o [tj. 1659] [•••], kon-
terfect swoy Paniey Małozonkiey Krolowey [...] przes P. Sulca
dał podarował [...] [?] odkażał Półtora Sta Złotych Polskich
currenti moneta...4'. Oba portrety zgodnie z przyjętym zwy-
obrazu, wyraźnie widocznych na obu zdjęciach ze Zbiorów IS PAN i w por-
trecie bielańskim. Portret konserwowany ok. r. 1925 (informacja ustna
Ks. T. Górskiego, dokumentacja nie zachowana). Zdublowany nowym
płótnem i naciągnięty na nowy blejtram. Eksponowany w 1924 r. na wy-
stawie TOnZP: Malarstwo flamandzkie i holenderskie (informacja o wysta-
wieniu portretu wg opisu na kopercie negatywu w Zbiorach IS PAN, nr
neg. 10078 TOnZP). Katalogu wystawy nie opracowano; dotycząca w.
XVII recenzja z wystawy nie wymienia portretu Jana Kazimierza (W. PIO-
TROWSKI, Malarstwo flamandzkie i holenderskie. Wystawa w Kamienicy
Baryczków. Wiek XVII, „Sztuka i Artysta” I, 1924, nr 3). We wrześniu
1944 r. podczas bombardowania Bielan portret uległ niewielkim uszkodze-
niom. Nastąpiły ubytki powierzchni malowanej w obu górnych i prawym
dolnym rogu oraz większe w dolnej partii, na wysokości ok. 1/4 całości od
dolnej krawędzi obrazu.
3 Volumina Legum, t. IV, wyd. OHRYZKI, Petersburg 1859, dok.
154, s. 967; —■ L. ZAREWICZ, Zakon Kamedułów, jego fundacje i dziejowe
wspomnienia w Polsce i Litwie, Kraków 1871, s. 36.
4 Archiwum klasztorne OO. Kamedułów na Bielanach pod Krakowem,
teczka: Fundationes, Donationes et Subsidia; luźny dokument.
47
O KILKU PORTRETACH JANA KAZIMIERZA. PRZYCZYNEK DO TWÓRCZOŚCI
DANIELA SCHULTZA I IKONOGRAFII KRÓLA*
Ikonografia Jana Kazimierza nie doczekała się osobnego
opracowania. Studia nad wizerunkami króla utrudnia sto-
sunkowo ograniczona liczba znanych obiektów oraz brak
precyzyjnego datowania. Odnosi się to zwłaszcza do drugiej
połowy panowania Jana Kazimierza, do lat po pierwszym na-
jeździć szwedzkim. Wydaje się zatem celowe przedstawienie
kilku nie opublikowanych dotąd obiektów i danych archi-
walnych.
I. Portret z kościoła pokamedulskiego na Bielanach w War-
szawie.
Od r. 1915 w posiadaniu Zgromadzenia Ks. Marianów1
znajduje się nieznany portret Jana Kazimierza2 ukazujący
króla nieco więcej niż w półpostaci, na ciemnym, zróżnico-
wanym tle, zwróconego en trois ąuarts w prawo, z prawą ręką
wspartą na biodrze i w ciemnej peruce a la Ilon. Król przed-
stawiony został w krótkim, czerwonym napierśniku w typie
zbroi kirasjerskiej, z folgową osłoną ramion i bioder, przy
czym zarys dwu górnych folg obu nabiodrków słabo rysuje
się w dolnej partii obrazu. Z lewego ramienia przerzucona
przez pierś zielona szarfa oficerska. Pod brodą żabot z białej,
sztywnej koronki ze zwisającym spod niego na łańcuchu Orde-
rem Złotego Runa. Obraz utrzymany jest w tonacji ciemnej,
* Miłym obowiązkiem autora są słowa podzięki pod adresem Ks. Ma-
rianów w Warszawie a w szczególności Ks. Tadeusza Górskiego MIC za
udostępnienie autorowi w 1973 r. nieznanego portretu króla, wyrażenie
zgody na wykonanie zdjęć fotograficznych i ich publikację oraz pod adre-
sem 00. Kamedułów na Bielanach pod Krakowem za umożliwienie poszu-
kiwań w archiwum klasztornym i pomoc podczas kwerendy. Kierownictwu
Muzeum Carnavalet w Paryżu oraz Kierownictwu Muzeum w Cambrai
dziękuje autor za wykonanie zdjęć i zgodę na ich publikację. Osobne słowa
podziękowania za życzliwą pomoc składa autor pod adresem P. doc. dr.
hab. M. Karpowicza.
Praca niniejsza, po złożeniu do druku, referowana była 23 VI 1976 r. na
posiedzeniu naukowym Warszawskiego Oddziału SHS.
1 (Ks. J. MAUERSBERGER), Zakon 00. Marianów dawniej i dzisiaj,
Warszawa, 1918, s. 11; — Przewodnik po Bielanach pod Warszawą, War-
szawa 1919, s. 3, 15.
2 Obraz ol., pł.; 90x71,4 cm. W Zb. Fot. IS PAN zachowały się dwie
klisze stanowiące dokumentację fotograficzną ukazującą stan portretu
przed konserwacją i po zdjęciu przemalowari. Że są to zdjęcia tego samego,
bielańskiego portretu króla, wskazuje identyczność węzłów i zgrubień płótna
z silnym oświetleniem wychylającej się z mroku twarzy, ref-
leksami świetlnymi na naramienniku, szarfie i żabocie.
Portret Jana Kazimierza z warszawskich Bielan należał
pierwotnie do klasztoru kamedułów w Warszawie. Po śmier-
ci Władysława IV fundatora warszawskiego eremu kamedu-
łów, Jan Kazimierz kontynuował fundację brata powiększa-
jąc nadania i opiekując się eremem nieomal przez cały okres
swego panowania3. Czując się i występując w roli oficjalnego
opiekuna fundacji bielańskiej, w dniu 17 (?) V 1659 r., pod-
czas krótkiego zapewne pobytu dewocyjnego w eremie, po-
darował król zakonnikom portrety: swój i nie zachowany Lu-
dwiki Marii. Informację o tym zawiera wzmianka w liście
kameduły O. Płacy da datowanym w eremie warszawskim
dnia 26 VII 1659 r., do ówczesnego przeora eremu kamedu-
łów na Bielanach pod Krakowem O. Franciszka (Krzysztofa
Wilgi z Godzimierza). W liście tym, dotyczącym głównie
spraw gospodarczych eremu warszawskiego, O. Placyd do-
nosił m.in., że król... za ostatniey bytności na Pusczey Naszey
[tj. w eremie kamedułów na Bielanach w Warszawie] [...]
Die 17 [?] Mai Roku te[g\o, Panskie[g\o [tj. 1659] [•••], kon-
terfect swoy Paniey Małozonkiey Krolowey [...] przes P. Sulca
dał podarował [...] [?] odkażał Półtora Sta Złotych Polskich
currenti moneta...4'. Oba portrety zgodnie z przyjętym zwy-
obrazu, wyraźnie widocznych na obu zdjęciach ze Zbiorów IS PAN i w por-
trecie bielańskim. Portret konserwowany ok. r. 1925 (informacja ustna
Ks. T. Górskiego, dokumentacja nie zachowana). Zdublowany nowym
płótnem i naciągnięty na nowy blejtram. Eksponowany w 1924 r. na wy-
stawie TOnZP: Malarstwo flamandzkie i holenderskie (informacja o wysta-
wieniu portretu wg opisu na kopercie negatywu w Zbiorach IS PAN, nr
neg. 10078 TOnZP). Katalogu wystawy nie opracowano; dotycząca w.
XVII recenzja z wystawy nie wymienia portretu Jana Kazimierza (W. PIO-
TROWSKI, Malarstwo flamandzkie i holenderskie. Wystawa w Kamienicy
Baryczków. Wiek XVII, „Sztuka i Artysta” I, 1924, nr 3). We wrześniu
1944 r. podczas bombardowania Bielan portret uległ niewielkim uszkodze-
niom. Nastąpiły ubytki powierzchni malowanej w obu górnych i prawym
dolnym rogu oraz większe w dolnej partii, na wysokości ok. 1/4 całości od
dolnej krawędzi obrazu.
3 Volumina Legum, t. IV, wyd. OHRYZKI, Petersburg 1859, dok.
154, s. 967; —■ L. ZAREWICZ, Zakon Kamedułów, jego fundacje i dziejowe
wspomnienia w Polsce i Litwie, Kraków 1871, s. 36.
4 Archiwum klasztorne OO. Kamedułów na Bielanach pod Krakowem,
teczka: Fundationes, Donationes et Subsidia; luźny dokument.
47