DOI article:
Bieniecki, Zdzisław: Obraz Warszawy z 1701 roku w rysunkach Jana Jerzego Feyge
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0274
ZDZISŁAW BIENIECKI
OBRAZ WARSZAWY Z 1701 ROKU W RYSUNKACH JANA JERZEGO FEYGE
Znaczenie źródeł ikonograficznych dla poznania dziejów
budowy miast oraz zespołów i poszczególnych obiektów
architektonicznych, jak również dla ich konserwacji, restau-
racji i rekonstrukcji jest powszechnie znane i uznane. Zwłasz-
cza istotne jest w badaniach z zakresu historii urbanistyki,
architektury i sztuki. Źródła ikonograficzne stanowią bowiem
niezastąpione uzupełnienie pisanych i kartograficznych. Ich
przewaga nad pierwszymi wynika ze sposobu przedstawienia
otaczającej rzeczywistości, polegającego na posługiwaniu się
obrazowymi środkami wyrazu, odwołującymi się do odbioru
wzrokowego. W przeciwieństwie do pisanych, źródła ikonogra-
ficzne nie wymagają więc zaangażowania wysiłku wyobraźni,
która — nawet na podstawie najbardziej precyzyjnego opisu
— zdolna jest wytworzyć obraz zaledwie przybliżony i su-
biektywny, a prawie zawsze niejednoznaczny, w zależności
od różniących się między sobą indywidualnych predyspozycji
odbiorców. Dwuwymiarową osnową rzutową źródeł karto-
graficznych wzbogacają trzecim wymiarem wysokości, umo-
żliwiając uzyskanie w wyobrażeniu płaszczyznowym wraże-
nia plastyki z odwzorowaniem stosunków przestrzennych
istniejących w naturze x.
Przypomniane wstępnie stwierdzenia odnoszą się również
do źródeł ikonograficznych dotyczących Warszawy. Ich zna-
czeniu w odniesieniu do Warszawy przydaje szczególnej wagi
bezprzykładne zniszczenie, wojenne historycznej substancji
budowlanej miasta i dotkliwe straty w zasobie wymienio-
1 W polskiej literaturze naukowej klasyfikację i krytykę źródeł
ikonograficznych przedstawił Z. BIENIECKI, Źródła ikonograficzne do
historii budowy miast polskich i zagadnienie ich inwentaryzacji, „Prace
Instytutu Urbanistyki i Architektury” I, 1951, z. 2, s. 31—48. Próbę upo-
rządkowania nazewnictwa i ustalenia klasyfikacji źródeł ikonograficznych
podjął J. BANACH, Próba uporządkowania nazewnictwa i ustalenia podsta-
wowej klasyfikacji źródeł ikonograficznych do dziejów zabudowy miast [w:]
Treści dzieła sztuki, Warszawa 1969, s. 277—287.
2 Posłużenie się określeniem „widok ogólny”, nie zaś niewłaściwym,
aczkolwiek używanym potocznie w odniesieniu do tego rodzaju widoków
„panorama”, uzasadnione jest odmiennym znaczeniem obu terminów.
Pod pojęciem panoramy należy bowiem rozumieć przedstawienie, ujęte
z zazwyczaj wysoko położonego punktu obserwacyjnego i ukazane na wew-
nętrznej stronie, powstałej przez połączenie krańców widoku, powierzchni
walcowej, a przeznaczone do oglądania z wewnątrz kolistego obwodu i w peł-
nym zasięgu 360° widoczności stwarzające złudzenie natury. W ikonografii
Warszawy znane są tylko dwa jej widoki będące właściwymi panoramami:
zdjęty w 1830 r. z dachu Teatru Wielkiego przez oficerów Korpusu Inży-
nierii i obrysowany przez A. Sacchetti’ego oraz opracowany w drzeworycie
nego rodzaju źródeł. Stad też wszelkie pomnożenie ich liczby
przez udostępnienie nie znanych dotychczas przekazów iko-
nograficznych ma dla poszerzenia wiedzy o przeszłości War-
szawy niezastąpioną wartość. Spośród ujawnionych bądź
opublikowanych po drugiej wojnie światowej szczególnie
cenne są ze względu na zakres zawartych w nich informacji
widoki ogólne miasta, zwłaszcza pochodzące z okresów zni-
komie lub zgoła nie udokumentowanych 1 2.
Z niespodziewanych odkryć przekazów ikonograficznych
tego rodzaju na czoło wysuwają się dokonane w zawierają-
cych polonica zbiorach obcych, co tłumaczy się ich mniejszą
znajomością i lepszym stanem zachowania. Należy tu przy-
pomnieć opublikowane w latach powojennych widoki ogólne
Warszawy z końca trzeciego dziesięciolecia XVII w.: ujaw-
niony w Archiwum Gdańskim rysunek A. Boot’a z ok. 1627 r. 3
i odnalezione w zbiorach monachijskich malowidło nie ustalo-
nego artysty z ok. 1630 r., przypisane serwitorowi Zygmunta
III O. Melichowi4. Liczbę ich powiększyły następnie dwa
widoki ogólne Warszawy z 1701 r., wykonane przez Jana
Jerzego Feyge oraz widok ogólny Warszawy z 1740 r. i widok
Pragi z 1739 r., sporządzone przez C. F. Schmidt’a 5. Natra-
fienie na nie, a także na nie znaną, ostateczną wersję planu
Warszawy z 1740 r., opracowaną przez O. F. Hubnera6,
przypadło w udziale piszącemu te słowa. Dokonane zostało
podczas kwerendy źródłowej, przeprowadzonej w 1958 r.
w nie spenetrowanym przez badaczy polskich, gdyż dawniej
przez A. Kozarskiego na podstawie serii zdjęć fotograficznych, wykona-
nych przez K. Brandla w 1873 r. z rusztowania podczas remontu Wieży
Zegarowej Zamku Królewskiego, a stanowiący dodatek do świątecznego
wydania tygodnika „Kłosy”. M. OLSZYŃSKI, Panorama Warszawy ze
szczytu wieży zamkowej, „Kłosy” XI, 1875, II półr., s. 419; — W. ŻDŻAR-
SKI, Panorama Warszawy Konrada Brandla, „Stolica” XXVIII, 1973, nr
40, s. 6—7, 14. Ze względu na odmienność ujęcia, rozpatrywane rysunki
nazywane będą w dalszym ciągu opracowania „widokami ogólnymi”.
3 P. GROTH, Egzemplarz relacji Boota z roku 1632 z odręcznymi ry-
sunkami, odnaleziony w Archiwum Gdańskim, „Roczn. Gdański” XIV,
1955, s. 408—410. Widok Warszawy datowany na 1627 r.
4 M. MORELOWSKI, Nieznany widok Warszawy, „Skarpa War-
szawska” II, 1946, nr 20, s. 4; — W. TOMKIEWICZ, Malarstwo dworskie
w dobie Władysława IV, „Biul. Hist. Sztuki” XII, 1950, nr 1—4, s. 157—
—159.
5 M. KRETSCHMEROWA, J. LILEYKO, H. MYSZKÓWNA,
A. SOKOŁOWSKA, Varsaviana w zbiorach drezdeńskich [Katalog wystawy
1965], Warszawa 1965, s. 23, nr kat. 6 i 7.
6 Ibidem, s. 21, nr kat. 2.
258
OBRAZ WARSZAWY Z 1701 ROKU W RYSUNKACH JANA JERZEGO FEYGE
Znaczenie źródeł ikonograficznych dla poznania dziejów
budowy miast oraz zespołów i poszczególnych obiektów
architektonicznych, jak również dla ich konserwacji, restau-
racji i rekonstrukcji jest powszechnie znane i uznane. Zwłasz-
cza istotne jest w badaniach z zakresu historii urbanistyki,
architektury i sztuki. Źródła ikonograficzne stanowią bowiem
niezastąpione uzupełnienie pisanych i kartograficznych. Ich
przewaga nad pierwszymi wynika ze sposobu przedstawienia
otaczającej rzeczywistości, polegającego na posługiwaniu się
obrazowymi środkami wyrazu, odwołującymi się do odbioru
wzrokowego. W przeciwieństwie do pisanych, źródła ikonogra-
ficzne nie wymagają więc zaangażowania wysiłku wyobraźni,
która — nawet na podstawie najbardziej precyzyjnego opisu
— zdolna jest wytworzyć obraz zaledwie przybliżony i su-
biektywny, a prawie zawsze niejednoznaczny, w zależności
od różniących się między sobą indywidualnych predyspozycji
odbiorców. Dwuwymiarową osnową rzutową źródeł karto-
graficznych wzbogacają trzecim wymiarem wysokości, umo-
żliwiając uzyskanie w wyobrażeniu płaszczyznowym wraże-
nia plastyki z odwzorowaniem stosunków przestrzennych
istniejących w naturze x.
Przypomniane wstępnie stwierdzenia odnoszą się również
do źródeł ikonograficznych dotyczących Warszawy. Ich zna-
czeniu w odniesieniu do Warszawy przydaje szczególnej wagi
bezprzykładne zniszczenie, wojenne historycznej substancji
budowlanej miasta i dotkliwe straty w zasobie wymienio-
1 W polskiej literaturze naukowej klasyfikację i krytykę źródeł
ikonograficznych przedstawił Z. BIENIECKI, Źródła ikonograficzne do
historii budowy miast polskich i zagadnienie ich inwentaryzacji, „Prace
Instytutu Urbanistyki i Architektury” I, 1951, z. 2, s. 31—48. Próbę upo-
rządkowania nazewnictwa i ustalenia klasyfikacji źródeł ikonograficznych
podjął J. BANACH, Próba uporządkowania nazewnictwa i ustalenia podsta-
wowej klasyfikacji źródeł ikonograficznych do dziejów zabudowy miast [w:]
Treści dzieła sztuki, Warszawa 1969, s. 277—287.
2 Posłużenie się określeniem „widok ogólny”, nie zaś niewłaściwym,
aczkolwiek używanym potocznie w odniesieniu do tego rodzaju widoków
„panorama”, uzasadnione jest odmiennym znaczeniem obu terminów.
Pod pojęciem panoramy należy bowiem rozumieć przedstawienie, ujęte
z zazwyczaj wysoko położonego punktu obserwacyjnego i ukazane na wew-
nętrznej stronie, powstałej przez połączenie krańców widoku, powierzchni
walcowej, a przeznaczone do oglądania z wewnątrz kolistego obwodu i w peł-
nym zasięgu 360° widoczności stwarzające złudzenie natury. W ikonografii
Warszawy znane są tylko dwa jej widoki będące właściwymi panoramami:
zdjęty w 1830 r. z dachu Teatru Wielkiego przez oficerów Korpusu Inży-
nierii i obrysowany przez A. Sacchetti’ego oraz opracowany w drzeworycie
nego rodzaju źródeł. Stad też wszelkie pomnożenie ich liczby
przez udostępnienie nie znanych dotychczas przekazów iko-
nograficznych ma dla poszerzenia wiedzy o przeszłości War-
szawy niezastąpioną wartość. Spośród ujawnionych bądź
opublikowanych po drugiej wojnie światowej szczególnie
cenne są ze względu na zakres zawartych w nich informacji
widoki ogólne miasta, zwłaszcza pochodzące z okresów zni-
komie lub zgoła nie udokumentowanych 1 2.
Z niespodziewanych odkryć przekazów ikonograficznych
tego rodzaju na czoło wysuwają się dokonane w zawierają-
cych polonica zbiorach obcych, co tłumaczy się ich mniejszą
znajomością i lepszym stanem zachowania. Należy tu przy-
pomnieć opublikowane w latach powojennych widoki ogólne
Warszawy z końca trzeciego dziesięciolecia XVII w.: ujaw-
niony w Archiwum Gdańskim rysunek A. Boot’a z ok. 1627 r. 3
i odnalezione w zbiorach monachijskich malowidło nie ustalo-
nego artysty z ok. 1630 r., przypisane serwitorowi Zygmunta
III O. Melichowi4. Liczbę ich powiększyły następnie dwa
widoki ogólne Warszawy z 1701 r., wykonane przez Jana
Jerzego Feyge oraz widok ogólny Warszawy z 1740 r. i widok
Pragi z 1739 r., sporządzone przez C. F. Schmidt’a 5. Natra-
fienie na nie, a także na nie znaną, ostateczną wersję planu
Warszawy z 1740 r., opracowaną przez O. F. Hubnera6,
przypadło w udziale piszącemu te słowa. Dokonane zostało
podczas kwerendy źródłowej, przeprowadzonej w 1958 r.
w nie spenetrowanym przez badaczy polskich, gdyż dawniej
przez A. Kozarskiego na podstawie serii zdjęć fotograficznych, wykona-
nych przez K. Brandla w 1873 r. z rusztowania podczas remontu Wieży
Zegarowej Zamku Królewskiego, a stanowiący dodatek do świątecznego
wydania tygodnika „Kłosy”. M. OLSZYŃSKI, Panorama Warszawy ze
szczytu wieży zamkowej, „Kłosy” XI, 1875, II półr., s. 419; — W. ŻDŻAR-
SKI, Panorama Warszawy Konrada Brandla, „Stolica” XXVIII, 1973, nr
40, s. 6—7, 14. Ze względu na odmienność ujęcia, rozpatrywane rysunki
nazywane będą w dalszym ciągu opracowania „widokami ogólnymi”.
3 P. GROTH, Egzemplarz relacji Boota z roku 1632 z odręcznymi ry-
sunkami, odnaleziony w Archiwum Gdańskim, „Roczn. Gdański” XIV,
1955, s. 408—410. Widok Warszawy datowany na 1627 r.
4 M. MORELOWSKI, Nieznany widok Warszawy, „Skarpa War-
szawska” II, 1946, nr 20, s. 4; — W. TOMKIEWICZ, Malarstwo dworskie
w dobie Władysława IV, „Biul. Hist. Sztuki” XII, 1950, nr 1—4, s. 157—
—159.
5 M. KRETSCHMEROWA, J. LILEYKO, H. MYSZKÓWNA,
A. SOKOŁOWSKA, Varsaviana w zbiorach drezdeńskich [Katalog wystawy
1965], Warszawa 1965, s. 23, nr kat. 6 i 7.
6 Ibidem, s. 21, nr kat. 2.
258