Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (39.1977)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

IZABELA REJDUCH-SAMKOWA

STARA BOŻNICA NA KAZIMIERZU W KRAKOWIE
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Krakowskiego SHS
w dniu 26 kwietnia 1974 r.).

Siedem krakowskich bożnic na Kazi-
mierzu, powstałych na przestrzeni prawie
pięciu wieków, stanowi wyjątkowy w Pol-
sce zachowany zespół zabytkowych świą-
tyń judaistycznych. Mimo swych odręb-
ności, kazimierskie bożnice nie doczekały
się monograficznego opracowania. Pod-
stawowe, ale niewyczerpujące tematu
i niekonsekwentne w informacjach dwie
prace historyka Maiera Bałabana {Dzieje
Żydów w Krakowie i na Kazimierzu
1304—1868, Kraków 1931 i 1936 oraz
Przewodnik po żydowskich zabytkach Kra-
kowa, Kraków 1935) nie dają właściwej
oceny artystycznej tych zabytków.
Najokazalszą i najstarszą z tych
budowli jest Stara synagoga, posiadają-
ca długą, obfitującą w wydarzenia
historię. Okazały ten budynek usytuowa-
ny jest w pd. części ulicy Szerokiej, przy
wsch. linii murów obronnych miasta
Kazimierza. Określenie czasu powstania
bożnicy nastręczało Bałabanowi sporo
trudności, zaś zdecydowanie zmylił go
fakt fałszywego odczytania daty wykutej
na kamiennej skarbonie znajdującej się
w sali Wysokiej, jako roku 1407. Napis
i data są obecnie, wskutek ubytków
znaków pisarskich, trudne do odczytania,
jednak po dokładnych badaniach eksper-
tów w latach 1960 i 1973 można było
stwierdzić, że odnoszą się one najpewniej
do roku 1638. Data ta odpowiadałaby
formom stylowym skarbony.
Istnieje też nieudokumentowane przy-
puszczenie, że budowę synagogi można
wiązać z królem Kazimierzem Wielkim.
Jednakże dokument lokacyjny miasta
Kazimierza z 1335 r. nic o tym nie wspo-
mina, zaś spisy ludności z lat 1385—90,
wymieniają zaledwie 2 Żydów na około
2000 mieszkańców młodego wówczas
miasta. Zmiany nastąpiły dopiero po
tumulcie w 1407 r.' po którym część
Żydów przeniosła się na ulicę Szpiglarską
(Szczepańską), a część na Kazimierz.
W tym czasie wzmogła się także imigra-
cja Żydów z Czech i Niemiec do Polski,
głównie do Krakowa. Powstające na tym
tle zamieszki uregulował dopiero akt,
wydany przez króla Olbrachta w 1494 r.,
na mocy którego znaczna część Żydów
zostaje przeniesiona na Kazimierz i osa-
dzana w pd.-wsch. partii miasta, z głów-
nym ośrodkiem przy ul. Szerokiej.
Według poglądów nowszych badaczy
— L. Ludwikowskiego i S. Swiszczow-


II. 1. Stara bożnica na Kazimierzu w Krakowie, widok od pn., od ul. Szerokiej,
mai. Stanisław Tondos, około 1880, Muzeum Narodowe w Krakowie.
(Fot. Z. Malinowski)

skiego — w tym okresie powstała naj-
starsza część Starej synagogi, tzw. sala
Wysoka (mężczyzn). Jest to budowla
w kształcie dwunawowej hali, wiązana
przez nich z praską bożnicą Alt Nai
(Staro-Nowa) z XIII w., a także z bożni-
cami w Wormacji i Ratyzbonie.
Pierwsza zachowana wzmianka archi-
walna o kazimierskiej synagodze, znaj-
duje się w Metryce Koronnej pod datą
1553. Zawarta jest w dokumencie,
w którym król Zygmunt August wyraża
zgodę na budowę bożnicy Remuh, obok
„już istniejącej starej synagogi”, która
powstała najprawdopodobniej pół wieku
wcześniej, aniżeli przytoczony przywilej.
Kilka lat później, w 1557 r. pożar
strawił część miasta żydowskiego, pożar,
który musiał zniszczyć i starą bożnicę,
skoro za zgodą Zygmunta Augusta zle-
cono jej odbudowę florenckiemu archi-
tektowi Mateuszowi Gucciemu. Prace
zostały zakończone w 1570 r., o czym
świadczyła data i nazwisko architekta,
odkryte przez Władysława Łuszczkie-
wicza na jednym ze zworników sklepien-
nych sali Wysokiej w trakcie prac
badawczo -konserwatorskich prowadzo-
nych w 1864 r. W czasie przebudowy
Gucciego zostały

Wysokiej, podwyższono i powiększono
też okna, a całe wnętrze nakryto sześcio-
polowym sklepieniem krzyżowo-żebro-
wym, o słabo zaostrzonym łuku, wspar-
tym na dwóch kolumnach w typie
toskańskim. Pogrążony dach nad salą
ukryto za wysokim ceglanym murem
attyki, o półkoliście zamkniętych wnę-
kach. W narożnikach attyki wzniesione
zostały wysokie, oryginalne w kształcie
ster czyny. Zapewne na przełomie XVI/
/XVII w. dobudowano do bożnicy od
pn. długą, stosunkowo niską salę dla
kobiet. W tym czasie powstały też dalsze
mniejsze przybudówki.
Wiek XIX przyniósł zasadnicze zmia-
ny w sytuacji społecznej mieszkańców
tej części Kazimierza; uchwały z lat
1818 i 1867, zezwalające Żydom osiedlać
się na terenie całego miasta, spowodowa-
ły, że w okolicy Starej bożnicy pozostała
najbardziej ortodoksyjnie nastawiona
część ludności.

Zachowana ikonografia, m. in. ry-
sunki Mariana Wawrzenieckiego i akwa-
rele Stanisława Tandosa wskazują, że
Stara bożnica znajdowała się w tym
czasie w bardzo złym stanie. W 2. połowie
XIX w., jak już wspomniano, badał ją
podwyższone mury sali .Władysław Łuszczkiewicz, wyniki tych

115