DOI Artikel:
Kałamajska-Saeed, Maria: Ołtarz główny w Szczuczynie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0206
MARIA KAŁAMAJSKA-SAEED
OŁTARZ GŁÓWNY W SZCZUCZYNIE*
Klasztor, kościół oraz kolegium Pijarów w Szczuczynie,
fundowane w 1696 r. przez Podkanclerzego WKL Stanisława
Antoniego Szczukę, mają już dość bogatą literaturę1. Jak
dotąd zajmowano się jednak prawie wyłącznie problematyką
architektury zespołu, sprawę wyposażenia wnętrza kościoła
traktując marginesowo2.
W świetle zachowanej korespondencji S.A. Szczuki obraz
projektowanego wystroju rysuje się nadzwyczaj interesu-
jąco. Przekazy te nie pozwalają co prawda na przeprowadzenie
nawet hipotetycznej rekonstrukcji, dają jednak pogląd w
jakim kierunku szły pierwsze koncepcje rozwiązania wnętrza
kościoła. Dysponujemy na ten temat dwiema wartymi uwagi
informacjami. Pierwsza z nich dowodzi, że Szczuka intereso-
wał się świeżo ukończonym wystrojem kościoła św. Anny
w Krakowie, dziełem Baltazara Fontany. Bawiąc w Krakowie
w styczniu 1704 r. kupił i zaraz przesłał do Szczuczyna wydane
w 1703 r. dziełko ks. A. Buchowskiego, Gloria Domini super
templum S. Annae, zawierające szczegółowy opis ołtarzy,
obrazów i dekoracji stiukowej kościoła św. Anny. Znamienny
jest komentarz Szczuki: Rektorowi zaś przydaję książką opisu-
jącą tutejszą fabrykę S. Anny, że się z niej może czego nau-
czyć3. W omawianym okresie daleko jeszcze było do ukoń-
czenia kościoła szczuczyńskiego, toteż sprawę tę należy tra-
ktować jedynie jako pierwszy, wstępny sygnał co do general-
nej orientacji artystycznej upodobań fundatora.
Kwestia zaprojektowania wystroju staje się realna dopiero
w 5 lat później—w 1709 r. Rektor kolegium szczuczyńskiego—•
— o. Paulus <4 S. Petro —• wypełniając polecenie S.A. Szczuki
donosi 4.VI. 1709 r. o wynikach swojej podróży do Węgrowa:
Według disposicji WMWM Pana i Dobrodzieja byłem w Wę-
growie, uważałem bardzo piękne malowania ołtarzów na samych
ścianach P. Paloniego, do których same mensy przymurowane,
które czynią wielką przestronność w kaplicach; jednak wszyst-
kich zdanie o tym malowaniu, że z czasem zpelznie od wilgoci
murowej, u O.O. zaś Reformatów tamże są ołtarze bardzo proste
z dębiny robione, modą podobną kapucinów Warszawskich
w kościele .W krótkim czasie pojodę [...] za Warszawę i będę się
starał o jakie abrysy ołtarzów u P. Paloniego, i inszych Włochów,
które poślę ad censuram Jaśnie Wielmożnego Dobrodzieja [...]
Obiedwie Faciaty zaczęto tynkować, dla czego P. Paloni do ma-
lowania nie może być sprowadzony do nas na małą robotę a on
wielkiego kosztu potrzebuje i wygody w drodze. Im. P.
Wojewoda Płocki po niego karetę posyłał do Warszawy i znowu
odwoził. P. Ryznera nie zastałem w Węgrowie, daleko gdzieś
residuje przy Imci P. Wojewodzie Płockim. P. Paloni brał od
jednego ołtarza wymalowania pobocznego po trzysta tynfów a od
Wielkiego 500 tynfów4. Uzupełnieniem cytowanego listu mu-
siała być zaginiona obecnie ołtarzów kościoła szczuczyńskiego
konnotacja z 16.VII.1709 r., która była zapewne czymś w ro-
rodzaju szkicu programu treściowego i ewentualnego rozpla-
nowania ołtarzy3. W przeciągu miesiąca, który dzieli datę
konnotacji od listu Rektora nie mógł powstać jeszcze żaden
projekt rysunkowy, skoro w czerwcu o. Paulus donosił dopiero
o zamiarze Wybrania się po abrysy. List jego został zacytowany
prawie in extenso, ze względu na wagę i ilość zawartych w nim
informacji. Tekst ten był częściowo opublikowany przez M.
Karpowicza6 w artykule o freskach Palloniego w farze węgrow-
skiej, ale ze zrozumiałych względów opuszczone zostały frag-
menty odnoszące się do relacji o ołtarzach u reformatów wę-
growskich, trudnościach w sprowadzeniu Palloniego, którego
przyjazd warunkowało ukończenie prac tynkarskich w kościele
szczuczyńskim, następnie o próbie porozumienia się z Janem
Reisnerem i wreszcie o wyprawie do Warszawy do Palloniego
i innych nie wymienionych z nazwiska Włochów po projekty
ołtarzy. Dla artykułu o malowidłach w Węgrowie informacje
te miały znaczenie drugorzędne, nabierają jednak ważności
w odniesieniu do Szczuczyna.
Analiza omawianego listu pozwala na wyprowadzenie
szeregu istotnych ustaleń .W połowie 1709 r. krystalizuje się
dopiero koncepcja przyszłego wystroju kościoła. Fundator,
który ma tu głos decydujący, skłania się ku rozwiązaniom
niebanalnym i całkowicie nowym na gruncie polskim, repre-
* Praca była referowana na posiedzeniu naukowym Oddz. Warszaw-
skiego SHS w dniu 29.XI.1977.
1 M. KARPOWICZ Architekci warszawscy w Szczuczynie, „Biul.
Hist. Sztuki” XIX, 1957, nr 2, s. 175 i nn.; — Z. BARANOWSKA, Szczu-
czyn. Zespół popijarski, Warszawa 1969, rkps PKZ; — J. WIŚNIEWSKI,
Podkanclerzy Stanisław Antoni Szczuka a geneza, rozrost i rozpad dóbr Szczu-
czyAskich [w:] Studia i materiały do dziejów powiatu grajewskiego, Warszawa
1975, t. I, s. 253—270.
2 M. KARPOWICZ, Przyczynki do działalności Jerzego Eleutera
Szymonowicza Siemiginoicskiego, „Biul. Hist. Sztuki” XVII, 1955, nr 2
s. 255—283 oraz Autoportret Siemiginowskiego, ibidem XVIII, 1956, nr 1,
s. 144, przyp. 25.
3 AGAD w Warszawie, Korespondencja Podkanclerzego W.K.L.
Stanisława Antoniego Szczuki, sygn. APP 163a, t. 42. s. 1171.
4 Ibidem, t. 40, s. 761.
5 AGAD, sygn. APP 346, s. 61.
6 M. KARPOWICZ, Malowidła M. A. Palloniego w farze w Węgrowie,
„Biul. Hist. Sztuki” XXI, 1959, nr 2, s. 175.
192
OŁTARZ GŁÓWNY W SZCZUCZYNIE*
Klasztor, kościół oraz kolegium Pijarów w Szczuczynie,
fundowane w 1696 r. przez Podkanclerzego WKL Stanisława
Antoniego Szczukę, mają już dość bogatą literaturę1. Jak
dotąd zajmowano się jednak prawie wyłącznie problematyką
architektury zespołu, sprawę wyposażenia wnętrza kościoła
traktując marginesowo2.
W świetle zachowanej korespondencji S.A. Szczuki obraz
projektowanego wystroju rysuje się nadzwyczaj interesu-
jąco. Przekazy te nie pozwalają co prawda na przeprowadzenie
nawet hipotetycznej rekonstrukcji, dają jednak pogląd w
jakim kierunku szły pierwsze koncepcje rozwiązania wnętrza
kościoła. Dysponujemy na ten temat dwiema wartymi uwagi
informacjami. Pierwsza z nich dowodzi, że Szczuka intereso-
wał się świeżo ukończonym wystrojem kościoła św. Anny
w Krakowie, dziełem Baltazara Fontany. Bawiąc w Krakowie
w styczniu 1704 r. kupił i zaraz przesłał do Szczuczyna wydane
w 1703 r. dziełko ks. A. Buchowskiego, Gloria Domini super
templum S. Annae, zawierające szczegółowy opis ołtarzy,
obrazów i dekoracji stiukowej kościoła św. Anny. Znamienny
jest komentarz Szczuki: Rektorowi zaś przydaję książką opisu-
jącą tutejszą fabrykę S. Anny, że się z niej może czego nau-
czyć3. W omawianym okresie daleko jeszcze było do ukoń-
czenia kościoła szczuczyńskiego, toteż sprawę tę należy tra-
ktować jedynie jako pierwszy, wstępny sygnał co do general-
nej orientacji artystycznej upodobań fundatora.
Kwestia zaprojektowania wystroju staje się realna dopiero
w 5 lat później—w 1709 r. Rektor kolegium szczuczyńskiego—•
— o. Paulus <4 S. Petro —• wypełniając polecenie S.A. Szczuki
donosi 4.VI. 1709 r. o wynikach swojej podróży do Węgrowa:
Według disposicji WMWM Pana i Dobrodzieja byłem w Wę-
growie, uważałem bardzo piękne malowania ołtarzów na samych
ścianach P. Paloniego, do których same mensy przymurowane,
które czynią wielką przestronność w kaplicach; jednak wszyst-
kich zdanie o tym malowaniu, że z czasem zpelznie od wilgoci
murowej, u O.O. zaś Reformatów tamże są ołtarze bardzo proste
z dębiny robione, modą podobną kapucinów Warszawskich
w kościele .W krótkim czasie pojodę [...] za Warszawę i będę się
starał o jakie abrysy ołtarzów u P. Paloniego, i inszych Włochów,
które poślę ad censuram Jaśnie Wielmożnego Dobrodzieja [...]
Obiedwie Faciaty zaczęto tynkować, dla czego P. Paloni do ma-
lowania nie może być sprowadzony do nas na małą robotę a on
wielkiego kosztu potrzebuje i wygody w drodze. Im. P.
Wojewoda Płocki po niego karetę posyłał do Warszawy i znowu
odwoził. P. Ryznera nie zastałem w Węgrowie, daleko gdzieś
residuje przy Imci P. Wojewodzie Płockim. P. Paloni brał od
jednego ołtarza wymalowania pobocznego po trzysta tynfów a od
Wielkiego 500 tynfów4. Uzupełnieniem cytowanego listu mu-
siała być zaginiona obecnie ołtarzów kościoła szczuczyńskiego
konnotacja z 16.VII.1709 r., która była zapewne czymś w ro-
rodzaju szkicu programu treściowego i ewentualnego rozpla-
nowania ołtarzy3. W przeciągu miesiąca, który dzieli datę
konnotacji od listu Rektora nie mógł powstać jeszcze żaden
projekt rysunkowy, skoro w czerwcu o. Paulus donosił dopiero
o zamiarze Wybrania się po abrysy. List jego został zacytowany
prawie in extenso, ze względu na wagę i ilość zawartych w nim
informacji. Tekst ten był częściowo opublikowany przez M.
Karpowicza6 w artykule o freskach Palloniego w farze węgrow-
skiej, ale ze zrozumiałych względów opuszczone zostały frag-
menty odnoszące się do relacji o ołtarzach u reformatów wę-
growskich, trudnościach w sprowadzeniu Palloniego, którego
przyjazd warunkowało ukończenie prac tynkarskich w kościele
szczuczyńskim, następnie o próbie porozumienia się z Janem
Reisnerem i wreszcie o wyprawie do Warszawy do Palloniego
i innych nie wymienionych z nazwiska Włochów po projekty
ołtarzy. Dla artykułu o malowidłach w Węgrowie informacje
te miały znaczenie drugorzędne, nabierają jednak ważności
w odniesieniu do Szczuczyna.
Analiza omawianego listu pozwala na wyprowadzenie
szeregu istotnych ustaleń .W połowie 1709 r. krystalizuje się
dopiero koncepcja przyszłego wystroju kościoła. Fundator,
który ma tu głos decydujący, skłania się ku rozwiązaniom
niebanalnym i całkowicie nowym na gruncie polskim, repre-
* Praca była referowana na posiedzeniu naukowym Oddz. Warszaw-
skiego SHS w dniu 29.XI.1977.
1 M. KARPOWICZ Architekci warszawscy w Szczuczynie, „Biul.
Hist. Sztuki” XIX, 1957, nr 2, s. 175 i nn.; — Z. BARANOWSKA, Szczu-
czyn. Zespół popijarski, Warszawa 1969, rkps PKZ; — J. WIŚNIEWSKI,
Podkanclerzy Stanisław Antoni Szczuka a geneza, rozrost i rozpad dóbr Szczu-
czyAskich [w:] Studia i materiały do dziejów powiatu grajewskiego, Warszawa
1975, t. I, s. 253—270.
2 M. KARPOWICZ, Przyczynki do działalności Jerzego Eleutera
Szymonowicza Siemiginoicskiego, „Biul. Hist. Sztuki” XVII, 1955, nr 2
s. 255—283 oraz Autoportret Siemiginowskiego, ibidem XVIII, 1956, nr 1,
s. 144, przyp. 25.
3 AGAD w Warszawie, Korespondencja Podkanclerzego W.K.L.
Stanisława Antoniego Szczuki, sygn. APP 163a, t. 42. s. 1171.
4 Ibidem, t. 40, s. 761.
5 AGAD, sygn. APP 346, s. 61.
6 M. KARPOWICZ, Malowidła M. A. Palloniego w farze w Węgrowie,
„Biul. Hist. Sztuki” XXI, 1959, nr 2, s. 175.
192