DOI Artikel:
Petrus, Jerzy T.: Portrety infantek hiszpańskich, córek Filipa III, z klasztoru SS. Wizytek w Warszawie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0041
I
JERZY T. PETRUS
PORTRETY INFANTEK HISZPAŃSKICH, CÓREK FILIPA III,
Z KLASZTORU SS. WIZYTEK W WARSZAWIE
Prowadzone w okresie powojennym intensywne bada-
nia nad malarstwem portretowym w Polsce ujawniły szereg
nie znanych dzieł, wzbogacając w istotny sposób wiedzę o tym
rodzaju twórczości. Wiele jednak wizerunków pozostaje
w ukryciu, głównie w zbiorach klasztornych, siłą rzeczy trud-
niej dostępnych, oczekując na ponowne odkrycie i opraco-
wanie. Obok portretów powstałych na ziemiach polskich,
którym poświęcono najwięcej uwagi, na żywsze zaintereso-
wanie zasługują wizerunki pędzla malarzy obcych, wykona-
ne poza Polską, lecz od dawna związane z naszymi zbiorami.
Do tej grupy obrazów należą dwa portrety córek króla hisz-
pańskiego Filipa III — cesarzowej Marii i królowej francu-
skiej Anny, przechowywane w warszawskim klasztorze SS.
Wizytek.
Siostry zgromadzenia Nawiedzenia Najświętszej Marii
Panny, zwane Wizytkami, sprowadziła do Polski w r. 1654
królowa Ludwika Maria, osadzając je w klasztorze opodal
pałacu Kazimierzowskiego w Warszawie1. Królowa uposa-
żyła bogato swą fundację, poświęcając sprawom francus-
kich zakonnic wiele czasu i energii. Pierwotne wyposażenie
klasztoru i kościoła zostało niemal całkowicie zniszczone
w czasie okupacji Warszawy przez Szwedów w r. 1655. Po
powrocie sióstr do stolicy w r. 1657 ze Śląska, gdzie przeby-
wały na wygnaniu wraz z dworem królewskim, Ludwika
Maria ponownie zatroszczyła się o potrzeby zakonnic, dos-
tarczając im sprzętów, paramentów liturgicznych i innych
1 Dzieje fundacji oraz późniejsze losy klasztoru i kościoła Wizytek
w Warszawie omawiają: Lettre circulaire aux Communautes des Religieuses
de la Yisitation Sainte Marie, Noucellement śtablit per la serenissime Reine
de Pologne en la ville de Parsowie [...] le 9 Aout 1654 [...] a Paris 1655; —
Portofolio królowej Marii Ludwiki, czyli zbiór listów, aktów urzędowych i in-
nych dokumentów, ściągających się do pobytu tej monarchini w Polsce, przeło-
żonych z francuskiego, wyd. E. RACZYŃSKI, t. I-II, Poznań 1844; — W.
JASTRZĘBSKI, Wizytki polskie, Rzym 1849; — J. BARTOSZEWICZ.
Kościoły warszawskie rzymsko-katolickie opisane pod względem historycznym,
Warszawa 1855, s. 238—260; — F.K. KUROWSKI, Pamiątki miasta
Warszawy, t. II, wyd. E. SZWANKOWSKI, Warszawa 1949, s. 153—159;
— J. A. CHROŚCICKI, Kościół Wizytek, Warszawa 1973; — P. BOHDZIE-
WICZ, Kościół i klasztor PP. Wizytek w Warszawie [w:] Studia z dziejóto
sztuki polskiej w okresie baroku i rokoka, Lublin 1973, s. 7—81.
2 Archiwum klasztoru Wizytek w Warszawie rkps bez sygn.: Rachunki
roczne od fundacji do r. 1744.
3 Ibidem, rkps bez sygn.: Kronika klasztoru naszego Warszawskiego
Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, t. III (1668—1682), s. 22.
przedmiotów niezbędnych do normalnego funkcjonowania
klasztoru. Ta troskliwa opieka fundatorki, dotycząca nawet
drobnych spraw codziennego życia, trwała do jej śmierci,
która nastąpiła 10 maja 1667 r. Zapewne pod wpływem żony
również Jan Kazimierz otaczał Wizytki szczególną opieką.
Abdykując król postarał się o potwierdzenie przez sejm aktu
fundacyjnego i darowizn królowej dla klasztoru, a opuszcza-
jąc Warszawę przekazał siostrom szereg pamiątek po ich
fundatorce i przedmiotów z wyposażenia zamku królewskie-
go. W rachunkach klasztornych pod wrześniem r. 1668 zanoto-
wano wypłatę 6 zip 20 groszy za przeniesienie niektórych
rzeczy z zamku2. Były wśród nich meble, obrazy, srebra, in-
strumenty muzyczne, tkaniny i książki; wiele z nich prze-
chowało się w klasztorze do dzisiaj3. Z wydarzeniem tym,
oraz wcześniejszymi odwiedzinami królestwa, wiarygodna
tradycja klasztorna łączy otrzymanie m.in. portretów: Anny
Marii Teresy, córki Jana Kazimierza i Ludwiki Marii4, cesa-
rzowej Marii, królowej Anny Austriaczki oraz dwóch nie-
wielkich obrazków — Pokłonu pasterzy5 i Matki Boskiej
z Dzieciątkiem w wieńcu kwiatowym6.
Obrazy z warszawskiego klasztoru Wizytek uszły uwagi
historyków sztuki, zapewne z racji przechowywania ich
w pomieszczeniach objętych surową klauzurą zgromadzenia.
Od końca w. XVII do początku w. XX portrety Marii i Anny
zdobiły Izbę Zgromadzeń, zwaną w dawnych inwentarzach
Chambre de l’Assamblee7. Najstarsza znana wzmianka o obu
* Ibidem, s. 22. Ol. pł., 100,7x84 cm. W r. 1975 portret poddano
gruntownej konserwacji, wykonanej przez Annę Kostecką, w pracowni
konserwatorskiej Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu. Okoliczności
powstania wizerunku wyjaśniła B. FABIANI, Habit królewny. Portret
Wazówny 1651, „Roczn. Muz. Naród, w Warszawie” XVI, 1972, s. 55—83;
— zob. też Sztuka dworu Wazóio w Polsce. Katalog wystawy, Kraków 1976,
poz. 217. Kopia portretu, wykonana w r. 1895, ze zbiorów Potockich z Krze-
szowic w Muzeum Narodowym w Warszawie, nr inw. 129047, ol. pł., 102 x
84 cm — FABIANI, o.c., s. 55.
5 Arch. Wizytek, rkps bez sygn.: Kronika klasztoru naszego..., t. I
(1649—1658), s. 337. Ol. blacha miedz., 47,2x36,7 cm, w ramce hebanowej
ozdobionej srebrnymi plakietkami ornamentalnymi.
6 Ibidem, s. 337 Ol. blacha miedz., 30,1 x 23,8 cm, w ramce hebano-
wej.
7 Obecnie portrety wiszą w kaplicy św. Rocha znajdującej się nad
zakrystią. Za umożliwienie mi bezpośredniego zapoznania się z obrazami
oraz wyrażenie zgody na wykonanie dokumentacji fotograficznej dzię-
kuję serdecznie Matce Marii Klaudii Niklewiczównej, przełożonej klasztoru
SS. Wizytek w Warszawie.
31
JERZY T. PETRUS
PORTRETY INFANTEK HISZPAŃSKICH, CÓREK FILIPA III,
Z KLASZTORU SS. WIZYTEK W WARSZAWIE
Prowadzone w okresie powojennym intensywne bada-
nia nad malarstwem portretowym w Polsce ujawniły szereg
nie znanych dzieł, wzbogacając w istotny sposób wiedzę o tym
rodzaju twórczości. Wiele jednak wizerunków pozostaje
w ukryciu, głównie w zbiorach klasztornych, siłą rzeczy trud-
niej dostępnych, oczekując na ponowne odkrycie i opraco-
wanie. Obok portretów powstałych na ziemiach polskich,
którym poświęcono najwięcej uwagi, na żywsze zaintereso-
wanie zasługują wizerunki pędzla malarzy obcych, wykona-
ne poza Polską, lecz od dawna związane z naszymi zbiorami.
Do tej grupy obrazów należą dwa portrety córek króla hisz-
pańskiego Filipa III — cesarzowej Marii i królowej francu-
skiej Anny, przechowywane w warszawskim klasztorze SS.
Wizytek.
Siostry zgromadzenia Nawiedzenia Najświętszej Marii
Panny, zwane Wizytkami, sprowadziła do Polski w r. 1654
królowa Ludwika Maria, osadzając je w klasztorze opodal
pałacu Kazimierzowskiego w Warszawie1. Królowa uposa-
żyła bogato swą fundację, poświęcając sprawom francus-
kich zakonnic wiele czasu i energii. Pierwotne wyposażenie
klasztoru i kościoła zostało niemal całkowicie zniszczone
w czasie okupacji Warszawy przez Szwedów w r. 1655. Po
powrocie sióstr do stolicy w r. 1657 ze Śląska, gdzie przeby-
wały na wygnaniu wraz z dworem królewskim, Ludwika
Maria ponownie zatroszczyła się o potrzeby zakonnic, dos-
tarczając im sprzętów, paramentów liturgicznych i innych
1 Dzieje fundacji oraz późniejsze losy klasztoru i kościoła Wizytek
w Warszawie omawiają: Lettre circulaire aux Communautes des Religieuses
de la Yisitation Sainte Marie, Noucellement śtablit per la serenissime Reine
de Pologne en la ville de Parsowie [...] le 9 Aout 1654 [...] a Paris 1655; —
Portofolio królowej Marii Ludwiki, czyli zbiór listów, aktów urzędowych i in-
nych dokumentów, ściągających się do pobytu tej monarchini w Polsce, przeło-
żonych z francuskiego, wyd. E. RACZYŃSKI, t. I-II, Poznań 1844; — W.
JASTRZĘBSKI, Wizytki polskie, Rzym 1849; — J. BARTOSZEWICZ.
Kościoły warszawskie rzymsko-katolickie opisane pod względem historycznym,
Warszawa 1855, s. 238—260; — F.K. KUROWSKI, Pamiątki miasta
Warszawy, t. II, wyd. E. SZWANKOWSKI, Warszawa 1949, s. 153—159;
— J. A. CHROŚCICKI, Kościół Wizytek, Warszawa 1973; — P. BOHDZIE-
WICZ, Kościół i klasztor PP. Wizytek w Warszawie [w:] Studia z dziejóto
sztuki polskiej w okresie baroku i rokoka, Lublin 1973, s. 7—81.
2 Archiwum klasztoru Wizytek w Warszawie rkps bez sygn.: Rachunki
roczne od fundacji do r. 1744.
3 Ibidem, rkps bez sygn.: Kronika klasztoru naszego Warszawskiego
Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, t. III (1668—1682), s. 22.
przedmiotów niezbędnych do normalnego funkcjonowania
klasztoru. Ta troskliwa opieka fundatorki, dotycząca nawet
drobnych spraw codziennego życia, trwała do jej śmierci,
która nastąpiła 10 maja 1667 r. Zapewne pod wpływem żony
również Jan Kazimierz otaczał Wizytki szczególną opieką.
Abdykując król postarał się o potwierdzenie przez sejm aktu
fundacyjnego i darowizn królowej dla klasztoru, a opuszcza-
jąc Warszawę przekazał siostrom szereg pamiątek po ich
fundatorce i przedmiotów z wyposażenia zamku królewskie-
go. W rachunkach klasztornych pod wrześniem r. 1668 zanoto-
wano wypłatę 6 zip 20 groszy za przeniesienie niektórych
rzeczy z zamku2. Były wśród nich meble, obrazy, srebra, in-
strumenty muzyczne, tkaniny i książki; wiele z nich prze-
chowało się w klasztorze do dzisiaj3. Z wydarzeniem tym,
oraz wcześniejszymi odwiedzinami królestwa, wiarygodna
tradycja klasztorna łączy otrzymanie m.in. portretów: Anny
Marii Teresy, córki Jana Kazimierza i Ludwiki Marii4, cesa-
rzowej Marii, królowej Anny Austriaczki oraz dwóch nie-
wielkich obrazków — Pokłonu pasterzy5 i Matki Boskiej
z Dzieciątkiem w wieńcu kwiatowym6.
Obrazy z warszawskiego klasztoru Wizytek uszły uwagi
historyków sztuki, zapewne z racji przechowywania ich
w pomieszczeniach objętych surową klauzurą zgromadzenia.
Od końca w. XVII do początku w. XX portrety Marii i Anny
zdobiły Izbę Zgromadzeń, zwaną w dawnych inwentarzach
Chambre de l’Assamblee7. Najstarsza znana wzmianka o obu
* Ibidem, s. 22. Ol. pł., 100,7x84 cm. W r. 1975 portret poddano
gruntownej konserwacji, wykonanej przez Annę Kostecką, w pracowni
konserwatorskiej Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu. Okoliczności
powstania wizerunku wyjaśniła B. FABIANI, Habit królewny. Portret
Wazówny 1651, „Roczn. Muz. Naród, w Warszawie” XVI, 1972, s. 55—83;
— zob. też Sztuka dworu Wazóio w Polsce. Katalog wystawy, Kraków 1976,
poz. 217. Kopia portretu, wykonana w r. 1895, ze zbiorów Potockich z Krze-
szowic w Muzeum Narodowym w Warszawie, nr inw. 129047, ol. pł., 102 x
84 cm — FABIANI, o.c., s. 55.
5 Arch. Wizytek, rkps bez sygn.: Kronika klasztoru naszego..., t. I
(1649—1658), s. 337. Ol. blacha miedz., 47,2x36,7 cm, w ramce hebanowej
ozdobionej srebrnymi plakietkami ornamentalnymi.
6 Ibidem, s. 337 Ol. blacha miedz., 30,1 x 23,8 cm, w ramce hebano-
wej.
7 Obecnie portrety wiszą w kaplicy św. Rocha znajdującej się nad
zakrystią. Za umożliwienie mi bezpośredniego zapoznania się z obrazami
oraz wyrażenie zgody na wykonanie dokumentacji fotograficznej dzię-
kuję serdecznie Matce Marii Klaudii Niklewiczównej, przełożonej klasztoru
SS. Wizytek w Warszawie.
31