DOI Artikel:
Malinowski, Jerzy: Motywy palingenezy w twórczości Leona Wyczółkowskiego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0314
JERZY MALINOWSKI
MOTYWY PALINGENEZY W TWÓRCZOŚCI LEONA WYCZÓŁKOWSKIEGO
Palingeneza należy do najstarszych idei religijnych i filo-
zoficznych. Znana, była w starożytnej Grecji i w Indiach.
Nieustannie pojawiała się w dziejach europejskiej kultury.
Uważano, że dzięki niej następuje duchowe odrodzenie ludz-
kości. W początkach w. XIX następuje ponowne zaintere-
sowanie palingenezą w Europie, zwłaszcza we Francji i w
Niemczech. W kulturze polskiej znalazła ona silny oddźwięk
w koncepcjach Andrzeja Towiańskiego i jego kręgu. Najpeł-
niejszy jej wykład w oparciu o dzieje Polski ciał J. Słowacki
w Królu-Duchu.
W okresie modernizmu idea palingenezy była popularna.
Propagował ją m.in. W. Lutosławski. Na ogół jednak nie od-
działywała ona na zasadzie doktryny, była raczej ideowym
mitem zbliżonym do baśni czy legendy. Tak traktował ją
Wyspiański rysując projekty do witraży wawelskich, czy pi-
sząc m.in. Kazimierza Wielkiego i Legion1. Tak potraktował
ją także Wyczółkowski.
Wystawienie w r. 1894 w Salonie Krywulta w’ Warszawie
Druida Skamieniałego (il. 1) okazało się ważnym wydarzeniem
artystycznym. Uwagę publiczności i krytyki przyciągała
przedstawiona na obrazie gigantyczna skała, przypominająca
jednorękiego starca z harfą o pozrywanych strunach. Jego
uda przecięte były ścieżką. W tle obrazu niskie odłamy skalne
tworzyły krąg, którego środek, jak się na ogół przyjmuje,
wypełniał piaszczysty step. Artysta bardzo plastycznie
potraktował postać starca, kontrastując ją dodatkowo ze szki-
cowo zarysowanym tłem. Stąd interesująca wydaje się infor-
macja K. Tetmajera, iż Wyczółkowski wpierw wykonał ją
jako rzeźbę2.
Znane są trzy studia do obrazu z r. 1892. Najbardziej zbli-
żony do ostatecznej, zaginionej dziś, lecz znanej z reprodukcji
drzeworytniczej wersji, wydaje się mały szkic w zbiorach
Muzeum Narodowego w Krakowie (il. 2)3.
Obraz został wystawiony w maju. Dwa miesiące wcześniej
Podkowiński w Zachęcie wystawia Szał. Nic dziwnego, że za-
częto porównywać oba obrazy ze sobą. Rozpalającemu wy-
obraźnię Szałowi Tetmajer przeciwstawił Druida Skamienia-
łego, wprowadzającego w zadumę i melancholię4. Dużą część
recenzji zajmowały opisy postaci harfiarza i literackie skoja-
rzenia z nią związane. Majestat wielki, królewski i arcykapłań-
ski zarazem, moc duchowa dominująca i dumnie siebie świadoma
rzeźbią się na tej[...] głowie — pisał S. Rossowski5. Ów majestat
harfiarza, którego poeta W. Wolski określił jako jednego z du-
chowych przodków Nietzsche’ańskiego nadczłowieka6, przeci-
wstawiano bezmyślnej niewiedzy współczesnych ludzi cho-
dzących po ścieżce przecinającej jego uda.
Druid (po cymryjsku — derwydd), zwany także bardem,
to celtycki kapłan z czasów poprzedzających najazd rzymski.
Zainteresowanie historią i kulturą Celtów sięga połowy w.
XVIII, a mianowicie do pierwszych archeologicznych badań
Abrey’a i Stukeley’a. W r. 1781 powstaje zbliżony do maso-
nerii Zakon Druidów. Nieco wcześniej, w latach 1760—65
J. Macpherson wydaje Pieśni Ossiana, syna Fingala — króla
Morwenu. W utworze tym stary i ślepy Ossian — jedyny
człowiek, który przeżył klęskę swego plemienia — przy akom-
paniamencie harfy wspomina jego świetną przeszłość i biada
nad upadkiem. Ossianizm, który stworzył odrębną północ-
noeuropejską mitologię, a przede wszystkim nowy sposób
odczuwania natury i rozumienia historii, szybko stał się po-
pularny w Europie.
W plastyce — jak pokazała duża wystawa pt. Ossian w
paryskim Grand Palais w r. 1794 — powstało dzięki niemu
szereg nowych wątków ikonograficznych. Samą postać Ossiana
przedstawiali m.in. A. Runciman, N.A. Abilgaard, Ph. O.
Runge czy F. Gerard. W Polsce pierwszym samodzielnym
przejawem recepcji Pieśni Ossiana jest Bard Polski A. Czar-
toryskiego z r. 1795. W zachowanej kopii tekstu z r. 1803
w Bibliotece Czartoryskich (nr Ew. 712) znajduje się pierwsze
polskie przedstawienie barda, jako starca z lutnią, autorstwa
Cecylii Dembowskiej. W Widzeniu na Górach Karpackich
z r. 1821 K. Brodziński próbuje stworzyć polski, a raczej
„słowiański” odpowiednik Ossiana. Do roli „Barda Słowiań-
skiego” zostaje wyznaczony Bojan. Najsilniejszym przejawem
ossianizmu w literaturze polskiej jest Lilia Weneda J. Slowac-
1 A. ŁEMPICKA, Wyspiański — pisarz dramatyczny, idee i formy,
Kraków, 1973, s. 84—97.
2 K. TETMAJER, Druid Skamieniały, „Kur. Codz.”, 1894, z dn.
13.V., s. 2—3.
3 Oprócz głównej wersji (il. 2) znane są następujące szkice: postać
skamieniałego Druida w zb. Muz. Naród, w Warszawie i jego wariant,
dawniej własność Potockiej (Leon Wyczółkowski. Katalog wystawy T.Z.S.P.,
opr. M. TWAROWSKA, Warszawa 1937, s. 32).
4 TETMAJER, o.c.
5 S. ROSSOWSKI, Druid skamieniały, Dodatek Literacki do ,.Dzień.
Pol.” 1894, z dn. 25.VI.
6 W. WOLSKI, Druid skamieniały, „Niwa” 1894, nr 9, z dn. l.VI.,
s. 210—211.
296
MOTYWY PALINGENEZY W TWÓRCZOŚCI LEONA WYCZÓŁKOWSKIEGO
Palingeneza należy do najstarszych idei religijnych i filo-
zoficznych. Znana, była w starożytnej Grecji i w Indiach.
Nieustannie pojawiała się w dziejach europejskiej kultury.
Uważano, że dzięki niej następuje duchowe odrodzenie ludz-
kości. W początkach w. XIX następuje ponowne zaintere-
sowanie palingenezą w Europie, zwłaszcza we Francji i w
Niemczech. W kulturze polskiej znalazła ona silny oddźwięk
w koncepcjach Andrzeja Towiańskiego i jego kręgu. Najpeł-
niejszy jej wykład w oparciu o dzieje Polski ciał J. Słowacki
w Królu-Duchu.
W okresie modernizmu idea palingenezy była popularna.
Propagował ją m.in. W. Lutosławski. Na ogół jednak nie od-
działywała ona na zasadzie doktryny, była raczej ideowym
mitem zbliżonym do baśni czy legendy. Tak traktował ją
Wyspiański rysując projekty do witraży wawelskich, czy pi-
sząc m.in. Kazimierza Wielkiego i Legion1. Tak potraktował
ją także Wyczółkowski.
Wystawienie w r. 1894 w Salonie Krywulta w’ Warszawie
Druida Skamieniałego (il. 1) okazało się ważnym wydarzeniem
artystycznym. Uwagę publiczności i krytyki przyciągała
przedstawiona na obrazie gigantyczna skała, przypominająca
jednorękiego starca z harfą o pozrywanych strunach. Jego
uda przecięte były ścieżką. W tle obrazu niskie odłamy skalne
tworzyły krąg, którego środek, jak się na ogół przyjmuje,
wypełniał piaszczysty step. Artysta bardzo plastycznie
potraktował postać starca, kontrastując ją dodatkowo ze szki-
cowo zarysowanym tłem. Stąd interesująca wydaje się infor-
macja K. Tetmajera, iż Wyczółkowski wpierw wykonał ją
jako rzeźbę2.
Znane są trzy studia do obrazu z r. 1892. Najbardziej zbli-
żony do ostatecznej, zaginionej dziś, lecz znanej z reprodukcji
drzeworytniczej wersji, wydaje się mały szkic w zbiorach
Muzeum Narodowego w Krakowie (il. 2)3.
Obraz został wystawiony w maju. Dwa miesiące wcześniej
Podkowiński w Zachęcie wystawia Szał. Nic dziwnego, że za-
częto porównywać oba obrazy ze sobą. Rozpalającemu wy-
obraźnię Szałowi Tetmajer przeciwstawił Druida Skamienia-
łego, wprowadzającego w zadumę i melancholię4. Dużą część
recenzji zajmowały opisy postaci harfiarza i literackie skoja-
rzenia z nią związane. Majestat wielki, królewski i arcykapłań-
ski zarazem, moc duchowa dominująca i dumnie siebie świadoma
rzeźbią się na tej[...] głowie — pisał S. Rossowski5. Ów majestat
harfiarza, którego poeta W. Wolski określił jako jednego z du-
chowych przodków Nietzsche’ańskiego nadczłowieka6, przeci-
wstawiano bezmyślnej niewiedzy współczesnych ludzi cho-
dzących po ścieżce przecinającej jego uda.
Druid (po cymryjsku — derwydd), zwany także bardem,
to celtycki kapłan z czasów poprzedzających najazd rzymski.
Zainteresowanie historią i kulturą Celtów sięga połowy w.
XVIII, a mianowicie do pierwszych archeologicznych badań
Abrey’a i Stukeley’a. W r. 1781 powstaje zbliżony do maso-
nerii Zakon Druidów. Nieco wcześniej, w latach 1760—65
J. Macpherson wydaje Pieśni Ossiana, syna Fingala — króla
Morwenu. W utworze tym stary i ślepy Ossian — jedyny
człowiek, który przeżył klęskę swego plemienia — przy akom-
paniamencie harfy wspomina jego świetną przeszłość i biada
nad upadkiem. Ossianizm, który stworzył odrębną północ-
noeuropejską mitologię, a przede wszystkim nowy sposób
odczuwania natury i rozumienia historii, szybko stał się po-
pularny w Europie.
W plastyce — jak pokazała duża wystawa pt. Ossian w
paryskim Grand Palais w r. 1794 — powstało dzięki niemu
szereg nowych wątków ikonograficznych. Samą postać Ossiana
przedstawiali m.in. A. Runciman, N.A. Abilgaard, Ph. O.
Runge czy F. Gerard. W Polsce pierwszym samodzielnym
przejawem recepcji Pieśni Ossiana jest Bard Polski A. Czar-
toryskiego z r. 1795. W zachowanej kopii tekstu z r. 1803
w Bibliotece Czartoryskich (nr Ew. 712) znajduje się pierwsze
polskie przedstawienie barda, jako starca z lutnią, autorstwa
Cecylii Dembowskiej. W Widzeniu na Górach Karpackich
z r. 1821 K. Brodziński próbuje stworzyć polski, a raczej
„słowiański” odpowiednik Ossiana. Do roli „Barda Słowiań-
skiego” zostaje wyznaczony Bojan. Najsilniejszym przejawem
ossianizmu w literaturze polskiej jest Lilia Weneda J. Slowac-
1 A. ŁEMPICKA, Wyspiański — pisarz dramatyczny, idee i formy,
Kraków, 1973, s. 84—97.
2 K. TETMAJER, Druid Skamieniały, „Kur. Codz.”, 1894, z dn.
13.V., s. 2—3.
3 Oprócz głównej wersji (il. 2) znane są następujące szkice: postać
skamieniałego Druida w zb. Muz. Naród, w Warszawie i jego wariant,
dawniej własność Potockiej (Leon Wyczółkowski. Katalog wystawy T.Z.S.P.,
opr. M. TWAROWSKA, Warszawa 1937, s. 32).
4 TETMAJER, o.c.
5 S. ROSSOWSKI, Druid skamieniały, Dodatek Literacki do ,.Dzień.
Pol.” 1894, z dn. 25.VI.
6 W. WOLSKI, Druid skamieniały, „Niwa” 1894, nr 9, z dn. l.VI.,
s. 210—211.
296