Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (39.1977)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

LESZEK KAJZER
BUDOWNICTWO OBRONNE ZIEMI ŁĘCZYCKIEJ (2.P0Ł0WA XIII—1. POLOWA XVIIW.)
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Łódzkiego SHS w dniu 5 listopada 1976 r.)

Mimo że problemy budownictwa ob-
ronnego zawsze cieszyły się zaintereso-
waniem badaczy, nieliczne są jeszcze
w literaturze polskiej opracowania o wa-
lorach monografii, inwentaryzujące bu-
dowle obronne (lub ich typy) na poszcze-
gólnych terytoriach. Wymienić tu należy
przede wszystkim prace o zamkach Po-
morza Zachodniego i Śląska oraz o zam-
kach bastionowych w Małopolsce, nie
publikowane jeszcze studium o dworach
renesansowych na Śląsku, powstającą
obecnie rozprawę o murowanych szesna-
stowiecznych dworach szlacheckich,
wreszcie pracę prof. B. Guerąuina pod-
sumowującą obecny stan wiedzy o zam-
kach w Polsce. Jednakże, mimo istnienia
licznych opracowań, a także znacznej,
szczególnie w ostatnich latach, intensy-
fikacji badań terenowych, stan naszej
wiedzy o budowlach obronnych jest wy-
soce niezadawalający. Sytuacja ta spo-
wodowała podjęcie przez autora próby
przestudiowania możliwie wszystkich bu-
dowli o charakterze obronnym, w obrębie
wybranego, stosunkowo małego tery-
torium. Prace te trwają już kilka lat
i daleko jeszcze do ich ukończenia; wy-
daje się jednak, że już teraz (opierając
się na niekompletnym jeszcze materiale
dowodowym) warto opublikować te
wstępne wyniki badań.
Obszarem naszych zainteresowań jest
ziemia łęczycka —• rozumiana jako teren
pokrywający się w ogólnych zarysach
z późnośredniowiecznymi i nowożytnymi
granicami województwa łęczyckiego.
Słów kilka poświęcić wypada historii.
Teren województwa łęczyckiego, dawne
księstwo, a potem ziemia łęczycka, uk-
ształtowały się ostatecznie w 3. ćwierci
XIII w., w wyniku rozpadu pierwotnego
dużego księstwa łęczyckiego na księstwa
łęczyckie i sieradzkie. Po epizodzie czes-
kim, na początku XIV w. oba te tery-
toria zmieniają swój charakter; coraz
częściej w źródłach określane są jako
terrae; w przeciągu XIV w. przekształ-
cają się w lokalne jednostki samorządu
szlacheckiego, w wyniku czego dawni
urzędnicy książęcy stają się urzędnikami
ziemskimi. Oprócz niewielkich korekt
granicznych w 2. połowie XIV i na po-
czątku XV w., województwo łęczyckie
nie uległo poważniejszym zmianom aż
do końca XVIII stulecia. W skali po-
działów administracyjnych ówczesnej Pol-
ski było to województwo małe — obszar
jego wynosił niewiele ponad 4378 km2.
Dzieliło się na trzy powiaty: brzeziński,
łęczycki i orłowski. Na terenie tym znaj-
dowało się ok. 74 parafii, 26 miast i 875
wsi. W 2. połowie XVI w. liczba ludno-
ści zamieszkującej województwo wy-
nosiła ok. 90 tys., z czego blisko 6,5 tys.

stanowiła szlachta folwarczna. Zalud-
nienie rozkładało się nierównomiernie,
przekraczając 40 osób na km2 w powiecie
orłowskim i wynosząc 10—15 w powiecie
brzezińskim. Pokrycie leśne było już
w tym czasie niewielkie, gleby liche, pia-
szczyste, sporo bagien, miasta małe i sła-
be ekonomicznie. Wszystko to nie
sprzyjało rozwojowi ekonomicznemu wo-
jewództwa. Struktura własności ziems-
kiej jest stosunkowo najlepiej poznana
dla wieków XV—XVI. Majątki szla-
checkie obejmowały ok. 83% wsi, ma-
jątki duchowieństwa —- ok. 11%, zaś
królewszczyzny tylko 6%. Na przełomie
XIV—XV w. istniały tam (wg. S.H. Za-
jączkowskiego) 23 klucze wielowiosko-
wej własności ziemskiej, z czego w 14
przypadkach centra włości opierały się
o niewielkie miasta. Do największych
kluczy należały: bielawski (Bielawskich),
brzeziński (Lasockich), oporowski (Opo-
rowskich), skoszewski (Warszyckich, a
potem Duninów), sobocki (Sobockich),
ujazdowski (Strykowskich, potem War-
szyckich i Duninów), wreszcie „wiejski”
borysławicki klucz Jastrzębców. Mająt-
ki te, znaczne w skali łęczyckiego, uznać
należy za średnie w skali całej Wielko-
polski. Reasumując, stwierdzić trzeba,
że województwo łęczyckie zamieszkałe
przez drobną szlachtę, położone w głębi
kraju, poprzecinane szlakami drożnymi
o lokalnym znaczeniu, zajmowało pod
tym względem pozycję poniżej średniej,
tak w skali Wielkopolski, jak i całego
kraju. Jego centralne położenie i brak
warunków sprzyjających większej ku-
mulacji, spowodowały ■— jak się wydaje
— dość powszechne w literaturze prze-
konanie o niewielkiej ilości budowli ob-
ronnych, które istniały na tym terenie
w okresie późnego średniowiecza i cza-
sach nowożytnych.
Najlepiej znaną kategorią budowli ob-
ronnych są oczywiście zamki. Na tere-
nie województwa znajdowało się ich pięć:
Borysławice, Besiekiery, Inowłódz, Łę-
czyca, Oporów. Wszystkie one reprezen-
tują charakterystyczny dla centralnej
Polski typ zamku nizinnego; wzniesio-
no je na kopcach — nasypach ziemnych
otoczonych fosami, na planach zbliżo-
nych do krótkiego prostokąta lub kwa-
dratu, z wieżą (wieżami) i jednotrakto-
wym domem (domami) lokowanymi na
ścianie obwodu murów. Zamki w Ino-
włodzu i Łęczycy łączą się z działalnoś-
cią inwestycyjną Kazimierza Wielkiego
i czas ich powstania odnosi się do 2.—3.
ćwierci XIV w. Borysławice i Oporów
związane są z prywatnymi fundacjami
biskupimi. Pierwszy wzniósł prawdopo-
dobnie arcybiskup Wojciech Jastrzębiec
około 1423 r., drugi — biskup kujawski

(potem arcybiskup) Władysław Opo-
rowski w latach trzydziestych-czter-
dziestych XV w. Najmłodsze •— fundo-
wane ok. 1500 r. przez Wawrzyńca So-
kołowskiego, wojewodę łęczyckiego—Be-
siekiery stanowią interesujący przykład
obronnej rezydencji senatorskiej prze-
łomu średniowiecza i nowożytności, któ-
ry w znacznie bardziej rozwiniętej wersji
spotykamy w Drzewicy. Trzy ostatnie
wspomniane zamki wzniesione zostały
w centrach dużych (jak na łęczyckie)
włości ziemskich. Dzięki badaniom te-
renowym i kameralnym zamki łęczyc-
kie (prócz Inowłodza i po części Borys-
ławie) są poznane stosunkowo dobrze
i posiadają ogólnie dostępną literaturę.
Następna kategoria budowli obron-
nych -wymyka się na ogół zainteresowa-
niom architektów i historyków sztuki,
pozostając domeną badań archeologów.
Mamy tu na myśli tzw. grodziska stoż-
kowate, czyli niewielkie kopce ziemne
posiadające narysy zbliżone do koła lub
kwadratu. Archeologowie (pamiętać na-
leży tutaj o zasługach I. Kamińskiej)
i historycy interpretują grodziska stoż-
kowate jako relikty małych założeń ob-
ronnych składających się z drewnianej
budowli, często wieżowej, wzniesionej
na szczycie kopca i przeważnie otoczo-
nej dodatkowymi obwodami warownymi
(częstokół, fosa). Ilość ich na terenie łę-
czyckiego wynosi ok. 20. Obiekty te od-
noszone są do 2. połowy XIII lub do
XIV w. i łączone z centrami drobnych
posiadłości rycerskich. Liczba ich, w trak-
cie badań terenowych i innych prac wery-
fikacyjnych, ulega ciągle zmianie, na
ogół jednak dane dotyczące planu za-
budowy (wieża), fundatorów i chrono-
logii przyjmowane są bez zastrzeżeń.
Ten typ budowli obronnych znany jest
nie najlepiej od strony źródeł historycz-
nych, choć wspomina o nich Rocznik
Treski, a potem Długosz, wzmiankując
o zniszczeniu przez Władysława Łokiet-
ka w 1332 r. na obszarze Wielkopolski
50 zamków. Przyjmując dotychczasowe
poglądy, w świetle naszych badań wy-
daje się, że problem tzw. grodzisk stoż-
kowatych rozpatrywany jest zbyt me-
chanicznie. Jak się zdaje, znaczną część
tych obiektów trudno ograniczyć do XIII
i XIV stulecia, a znane w terenie nasypy
ziemne kryją w sobie relikty fortalicji
budowanych w okresie od XV do począt-
ków XVII w. Także ograniczanie ich do
fundacji rycerstwa wymaga korekty; wie-
le z nich trudno bowiem łączyć z centra-
mi włości ziemskich; spełniały one za-
pewne także i szereg innych funkcji.
Zamki i tzw. grodziska stożkowate
wyczerpują w zasadzie kategorie budo-
wli omawianych obszernie w literaturze.

316