Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (39.1977)

RECENZJE

POLEMIKI

YLADAS DREMA

MATERIAŁY DO HISTORII SZTUKI WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO
Na marginesie Słownika Jezuitów artystów S. Bednarskiego, J. Poplatka, J.Paszendy,Krakowi972.
Wyd. Apostolstwa Modlitwy

Dawno oczekiwany, a bardzo solidnie i klarownie opraco-
wany słownik artystów Towarzystwa Jezusowego, działa-
jących na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, nareszcie stał
się dostępny dla naukowców służąc obfitymi i konkretnymi
informacjami historycznymi. Historycy sztuki litewskiej szcze-
gólnie wdzięczni są Autorom tego Słownika, że uwzględnili
w swojej pracy obfite materiały archiwalne, dotyczące daw-
nych ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Słownik stał się
nieodzownym i podręcznym informatorem, zarówno w pra-
cach konserwatorskich wielu zabytków architektury i sztu-
ki litewskiej, powstałymi pod auspicjami zakonu jezuitów,
jak w pracach naukowych.
Należy zauważyć, iż Autorzy Słownika zastosowali ściśle
naukowe kryteria w ocenie poszczególnych zjawisk i działa-
czy. Sprostowali wiele błędnych lub wątpliwych ocen twór-
czości licznych artystów, ocen opartych dotąd nierzadko na
subiektywnych domysłach albo na wątpliwych hipotezach
wysuwanych przez różnych autorów. Udało się m.in. usta-
lić, że nie byli architektami, jak sądzono dotychczas: Paweł
Boksza, Sebastian Lamchius, Piotr Necel, Jacek Ptak, Józef
Sadowski, Szpakowski.
Ostateczna redakcja wyłączyła wszakże ze Słownika wie-
lu budowniczych, nie podając przy tym swoich na to uzasad-
nień, ani w biogramach, ani też w przedmowie do Słownika
(bardzo ciekawie i wyczerpująco zresztą opracowanej). Są
to tzw. prefecti fabricae. oraz ich sociuszowie. W Słowniku
określono jedynie ogólnikowo ich obowiązki i kwalifikacje
(s. 44—45, 71), zastrzegając, że obowiązki te bardzo często
Wykonywali i zawodowi architekci w formie nadzoru autor-
skiego. Należało jednakże przeprowadzić między nimi selek-
cję ze względu na ich przygotowanie artystyczne, tym bar-
dziej, iż wielu z nich weszło już do literatury naukowej. M.
Morelowski w swojej pracy o baroku wileńskim1, którą auto-
rzy Słownika uznali za źródłową, pierwszy opublikował
dane o tego rodzaju pracownikach, udzielone mu łaskawie
przez jednego z autorów Słownika —■ Stanisława Bednarskie-
go. Tym bardziej ostateczna redakcja Słownika była zobowią-
zana do ostatecznego wypowiedzenia się w tej kwestii. Nadal

1 M. MORELOWSKI, Znaczenie baroku wileńskiego XVIII stulecia,
Wilno 1940.

pozostaje nierozstrzygnięte, których z wielu znanych z na-
zwiska pracowników uważać należy za funkcjonariuszy ad-
ministracyjnych, a których trzeba włączyć do spisu twórców
artystycznych. Należą do nich m.in.: Jan Audycki (1715),
Bakanowski (XVIII w.), Jakób Bartsch (zm. 4.IX.1710),
Michał Bereśniewicz (1689—99), Adam Bielewicz (1714), Mi-
chał Bronisz (1707), Jerzy Brużewicz (1678), Hieronim Dzie-
wałtowski (1676—-83), Jan Jodkiewicz (1698—99), Michał
Kaczanowski (1714), Michał Kamiński (1697), Michał Ko-
siński (1714), Jan Malewicz (1714), Jakób Marąuart (1641—
-—1719), Mikołaj Miniatt (1680), Jan Mogilnicki (1709—10),
Teodor Nosilski (1677), Olizarowicz (1686—87), Stanisław Pa-
cewicz (zm. 1664), Stanisław Rakowski (1677), Konrad Ter-
piłowski (1686—-87), Jan Trlęski (1667—-68), Adam Wen-
dacki (1680), Marcin Wróblewski (1682), Stefan Wysocki
(1677—-84), Józef Zawistowski (1682—83), Paweł Żerański
(1715). Nasuwa to poważne wątpliwości, jeżeli nie co do wszy-
stkich Wymienionych, to przynajmniej do wielu z nich. Obo-
wiązki nadzoru budowlanego powierzano zwykle osobom
dobrze obytym z zawodem i wykształceniem architekta, o czym
świadczą niżej podane w uzupełnieniu sylwetki litewskich je-
zuitów, zaangażowanych w działalność architektoniczną.
Kategoryczne stwierdzenie, że Paweł BOKSZA nie wy-
konywał sam prac architektonicznych, byłoby chyba przed-
wczesne w obecnym stanie badań. Istnieje wprawdzie pod-
pisany przez niego jeden rysunek, ale jest to praca bardzo
niedołężna i schematyczna, przedstawiająca tylko „ideę” do-
datkowych zabudowań w Akademii Wileńskiej z 1582 r.2.
Natomiast nie znajdujemy W niej niczego, co by świadczyło
o zawodowym pojmowaniu istoty i wyrazu architektury
u autora.
Najpewniej Boksza był autorem wielu innych podobnych
„idei”. Porównując charakter rysunku i pisma Bokszy z in-
nymi podobnymi rysunkami, możliwe jest przypisanie mu
także rysunku rozbudowy nowicjatu św. Ignacego w Wilnie3.
Dają się tu wyróżnić z łatwością dwie ręce w wykonaniu: jed-
na z nich bardziej doświadczona i pewna zarysowuje w pla-
2 J. YALLERY-RADOT, Le recueil de plans d’edifices de la Com-
pagnie de Jesus, Paris 1960, s. 331.
2 Ibidem, s. 334, nr 1082.

220