Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (39.1977)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

ANDRZEJ BILLERT

NIEKTÓRE ASPEKTY TEORII ARTYSTYCZNEJ KARLA FRIEDRICHA SCHINKLA

(Omówienie problematyki referatu wygłoszonego na I Seminarium Przygotowawczym „Wiek XIX”
Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki 1977 r.)

Karl Friedrich Schinkel (1781—1841)
należał do tych artystów 1. połowy
XIX w., którzy niezależnie od swej
działalności twórczej formułowali rów-
nież szereg wypowiedzi teoretycznych.
To charakterystyczne zjawisko, będące
wyrazem nowej świadomości artystycz-
nej, określanej w dużym stopniu właśnie
udziałem refleksji teoretycznej, uwi-
doczniło się u Schinkla nie tylko w po-
staci szeregu komentarzy do konkret-
nych dzieł i projektów, ale również
w częściowo tylko zrealizowanym za-'
miarze napisania podręcznika dla artys-
tów, stanowiącego w zasadzie wykład
teorii i doktryny artystycznej. Zacho-
wało się szereg fragmentów owego nie-
ukończonego podręcznika, traktujących
o problemach istoty aktywności twórczej,
pojęciach i zadaniach sztuki, o stosunku
sztuki do natury, jak i o miejscu po-
szczególnych gatunków sztuki w całości
zjawisk artystycznych. Zachowane frag-
menty — stanowiące przedmiot ana-
lizy — pochodzą z lat trzydziestych
XIX w. i zostały opublikowane w zna-
nej pracy źródłowej Alfreda von Wol-
zogena Aus Schinkels Nachlass (t. 2 i 3.
Berlin 1862—63).
Analiza zawarta w omawianym re-
feracie dotyczyła niektórych tylko pro-
blemów poruszonych przez Schinkla,
a mianowicie kwestii relacji rzeczywis-
tości (natury w szerszym sensie) —
artysty — dzieła, oraz cech i form ak-
tywności duchowej artysty. Referat roz-
patrywał te problemy w kontekście
sytuacji intelektualnej końca XVIII
i początku XIX stulecia oraz związa-
nych z nią przemian społeczno-politycz-
nych w Niemczech.
Ów intelektualny kontekst wyzna-
czony jest w odniesieniu do aktywności
filozoficznej, dwoma punktami granicz-
nymi — systemami Kanta i Hegla. Wy-
znaczona w ten sposób czasoprzestrzeń
nie jest w Niemczech intelektualną próż-
nią. Niezwykle intensywnie rozwijała
się w tym czasie myśl filozoficzna, w ra-
mach której problemy teorii artystycz-
nej znajdowały poczesne miejsce. Dzia-
łają podówczas (aby wymienić tylko
czołowe indywidualności) Jacobi, Fichte,
Schelling, Von Baader, Krause, Schleier-
macher. Dalej tacy artyści, a jednocześ-
nie teoretycy sztuki, jak Goethe, Schil-
ler, Hardenberg (Novalis), Tieck, Wac-
kenroder, bracia Schlegel, Runge, Frie-

drich, Nazareńczycy i oczywiście Schin-
kel. I tu również zestawiona lista obej-
muje tylko jednostki najaktywniejsze.
Za taką „eksplozją ducha” w Niem-
czech tego okresu i związanymi z nią
przemianami i napięciami intelektual-
nymi, stoi przełomowy moment histo-
ryczny w płaszczyźnie zjawisk ekono-
miczno-społecznych i politycznych. Wy-
znacza go rozwój wydarzeń we Francji
i jego echa w Niemczech, emancypacyjne
dążenia niemieckiej burżuazji i jej kon-
flikty z władzą feudalną w walce o re-
formy, wojny napoleońskie, wreszcie
zwycięstwo reakcji po Kongresie Wie-
deńskim i Układach Karlsbadzkich (1815
i 1819).
Cała sfera przemian duchowych wią-
że się — zgodnie z dialektyką historii —
z tymi wydarzeniami; programowi wal-
ki o wolność ekonomiczną, o społeczną
i narodową jedność towarzyszą procesy
społecznej i ideologicznej emancypacji
artysty oraz programy wolności i nieza-
leżności sztuki, a co za tym idzie —
niespotykany wzrost ich prestiżu i sta-
tusu. Pojawiają się też nowe wzorce,
sankcje i płaszczyzny aktywności lu-
dzkiej — wyrażane w nowo formuło-
wanych programach i postulatach ide-
owych ■— sytuowane tak w obiektyw-
nej, jak i w subiektywnej sferze ludzkich
działań. Są nimi takie kategorie’ jak na-
tura, jaźń, dusza, historia, pierwotność,
praźródło i szereg innych.
Jak już wspomnieliśmy, Schinkel
formułuje analizowane założenia teore-
tyczne w latach trzydziestych. Zawarte
tam poglądy tkwią jednak jeszcze silnie
w sytuacji końca XVIII w., lat ok. 1800
i okresu pierwszego dwudziestolecia
XIX w. Na płaszczyźnie filozoficznej
wiążą się one z opozycją wobec Kanta,
z dialektycznymi koncepcjami Fichtego
i estetycznymi Schellinga (nie analizo-
waliśmy dokładniej istotnych, jak się
zdaje, związków z Jacobim. Baaderem
i Schleiermacherem). Z punktu widzenia
kwestii filozoficzno-estetycznych nie-
zwykle istotne znaczenie mają dla zało-
żeń Schinkla teorie Schillera i koncepcje
kształtowane w obrębie intelektualne-
literackiej elity niemieckiej ok. r. 1800.
W teoretycznych rozważaniach Schin-
kla nie odnajdujemy wyraźnych i jedno-
znacznych ‘śladów oddziaływania Hegla.
Generacja niemieckich romantyków wcze-

snego okresu (tj. lat. ok. 1800), z który-
mi związana jest myśl Schinkla, nie wy-
kazuje zresztą żadnych zainteresowań
Heglem, chociaż myśliciel ten wydaj e
się być znany wspomnianemu środowis-
ku poprzez swe kontakty z Fichtem
i Schellingiem. Dopiero jednak w 1807 r.
powstaje Fenomenologia ducha, a następ-
nie — mimo że Hegel działał od 1818 r.
w Berlinie — nie wydaje się, by wywarł
on większy -wpływ na Schinkla i na całe
pokolenie niemieckiego wczesnego ro-
mantyzmu. Jeśli operować w tym mo-
mencie pojęciami grup i ich „ideologów”,
to Hegla jako takiego „ideologa” sytuo-
wać można raczej w okresie nie wcześ-
niejszym niż schyłek lat dwudziestych;
o funkcji „ideologa” na szeroką skalę
można by mówić dopiero w odniesieniu
do okresu po jego śmierci, tj. po r. 1831.
Niewątpliwie nie jest on „ideologiem”
awangardowej i zbuntowanej burżuazji
początku stulecia.
Analiza niektórych aspektów teorii
artystycznej K.F. Schinkla nie stawiała
sobie za zadanie wypracowania klucza
do wyjaśnienia jego twórczości. Obie bo-
wiem płaszczyzny — teorii artystycznej
i produkcji — chociaż posiadające pew-
ne, skomplikowane zresztą, wzajemne
relacje, są płaszczyznami różnych struk-
tur językowych nie mających się do siebie
jak prosty przekład, ale posiadających
odrębne prawa. Koncepcje Schinkla
mieszczą się przede wszystkim na płasz-
• czyźnie filozoficzno-estetycznej, co po-
zwala na ich analizę w relacjach z in-
nymi, teoretycznymi i filozoficzno-este-
tycznymi wypowiedziami epoki. Anali-
zując teorie Schinkla nie zamierzaliśmy
więc wyjaśniać język wizualny poprzez
jakiś inny, ale uchwycić związki języka
filozofii, teorii artystycznej i estetyki
Schinkla z innymi wypowiedziami tego
poziomu.
W analizie szczególną uwagę poświę-
ciliśmy następującym aspektom:
— relacji rzeczywistości (natury w
szerszym sensie) — artysty — dzieła
sztuki
— jakościom twórczej aktywności
artysty.
W pierwszym przypadku Schinkel kon-
struje specyficzny trójkąt, którego ele-
menty określane są poprzez ich wzajem-
ne relacje. Dla Schinkla nie istnieje bez-
pośrednia relacja odbicia między rze-

318