DOI Artikel:
Miodońska, Barbara: Motywy Mistrza Kart do Gry i jego kopisty w krakowskich rękopisach iluminowanych około połowy XV wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0033
MOTYWY MISTRZA KART DO GRY
II. 4. Dzicy ludzie walczący. Mszał nr 2 (KP) katedry wawelskiej, k. XVII r, fragment. (Fot. Ł. Schuster)
Motywy te pojawiają się w latach czterdziestych w. XV
niemal równocześnie w różnych, odległych od siebie ośrod-
kach artystycznych, stąd nie można tłumaczyć ich wystę-
powania wędrówką wzornika rysunkowego, jak to przyjmo-
wał Lehmann-Haupt.
Motywy odpowiadające miedziorytom są zwykle zwró-
cone w tę samą stronę, co potwierdza zależność iluminacji
od rycin.
Wymiary i proporcje motywów sugerują różne metody
ich przenoszenia z rycin do rękopisów. Zdarzało się mechani-
czne odbijanie, częściej jednak kopiowano je z wolnej ręki,
choć wiernie, dostosowując ich rozmiary a czasem i kierunek
do potrzeb kompozycji bordiury.
Zdaniem wspomnianych wyżej autorek kryteria doboru po-
szczególnych motywów są często niejasne; niekiedy kierowa-
no się względami ikonograficznymi.
Miedzioryty Mistrza Kart do Gry rychło poczęły spełniać
funkcję wzorów warsztatowych. Oprócz odbitek, które pier-
wotnie przeznaczone były do gry, odbijano z pokawałkowa-
nych płyt, na cienkich papierach, zespoły pojedynczych, nie-
wielkich motywów dobieranych w ten sposób, by nadawały
się do wykorzystania jako wzory motywów zdobniczych.
Stanowiły one wzorniki jednokartkowe, które mogły docie-
rać do różnych zakątków Europy. Służyły nie tylko ilumina-
torom, lecz i złotnikom15.
W zebranym przez van Buren i Edmunds zespole ręko-
pisów brak przykładów zapożyczeń iluminatorskich od Mis-
trza Kart do Gry z obszaru wschodniej Europy; zapewne po
15 Np. wykonawcy srebrnych pucharów zdobionych emalią, należą-
cych do zbiorów Kunsthistorisches Museum w Wiedniu a określanych jako
wyrób burgundzki z lat 1440—50 (Katalog der Sammlung fur Plastik und
Kunstgewerbe, I. Teil, Mittelalter. Kunstshistorisches Museum, Wien 1964,
poz. 89 i 90, tabl. 35; — LEHMANN-HAUPT, o.c., 1966, s. 39 i nn.
16 Na zapożyczenia z rycin Mistrza Kart do Gry w Mszale nr 2 (KP)
katedry wawelskiej zwróciłam uwagę w książce: Iluminacje krakowskich
rękopisów z 1 połowy w. XV w Archiwum Kapituły Metropolitalnej na Wa-
welu, „Bibl. Wawelska” II, (Kraków) 1967, s. 48—49, 129, przyp. 115.
17 A. M. OLSZEWSKI, Pierwowzory graficzne póżnogotyckiej sztuki
małopolskiej, „Studia z Hist. Sztuki” XXIII, 1975.
prostu dlatego, że autorki ich tam nie szukały. Nie kusząc
się o przeprowadzenie systematycznej kwerendy, można
wskazać kilka takich niewątpliwych zapożyczeń zauważo-
nych przy okazji badań nad iluminatorstwem krakowskim16 17.
Wspierają one wnioski van Buren i Edmunds dotyczące da-
towania miedziorytów Mistrza Kart do Gry oraz ich kopii
wykonanych przez Mistrza Potęgi Niewieściej, a także spo-
sobów ich rozchodzenia się po Europie. Zapożyczenia te
uszły uwadze autora cennej książki o Pierwowzorach graficz-
nych późnogotyckiej sztuki małopolskiej11, stąd może warto
je przypomnieć. Występują w rękopisach liturgicznych wy-
konanych w Krakowie, przeznaczonych dla katedry na Wawe-
lu.
Mszał nr 2 (KP) katedry krakowskiej w Archiwum Ka-
pituły Metropolitalnej na Wawelu, Kraków, piąte dziesięcio-
lecie w. XV18. Datowanie rękopisu wynika z kryteriów styli-
stycznych. Wykonawcami iluminacji byli Mistrz Mszału Wa-
welskiego nr 2 (KP) i jego pomocnik oraz Mistrz Pontyfikatu
Zbigniewa Oleśnickiego (rękopis nr 12 (KP) tegoż Archiwum,
około 1430). Fundator rękopisu nie jest znany; informacje
o nim mogła zawierać iluminowana karta I z tekstami liturgii
I niedziel adwentu, która została wycięta z rękopisu w XIX
w. i zaginęła.
Dekoracja Mszału stanowi charakterystyczny przykład
stylu iluminatorstwa krakowskiego około połowy XV stu-
lecia. Ornamentyka marginalna zawiera, wśród gałązek go-
tyckiego akantu, motywy zwierząt, ptaków i walczących
dzikich ludzi, które łączą się ideowo z tematami miniatur ini-
18 MIODOŃSKA, o.c., s. 44—50, 77—78, 86—88, 128, 144—145,
il. 41, 43—46, 48, 52, 54—57; — Taż sama, w katalogu wystawy:
Sztuka w Krakowie w latach 1350—1550. Muzeum Narodowe w Krakowie,
Kraków 1964, poz. 98, il. 29, 30; — H. MAŁKIEWICZÓWNA, Interpre-
tacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w tłoczni
mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie, „Folia Historiae
Artium PAN, Oddz. w Krakowie. Komisja Teorii i Hist. Sztuki” VIII,
1972, s. 142, i]. 47; — M. GUTOWSKI, Komizm w polskiej sztuce gotyckiej,
Warszawa 1973, s. 64 nn., il. 14, 15, 20; — E. POLAK-TRAJDOS, Twór-
czość Mistrza Maciejowickiego na tle malarstwa rejonu sądeckiego XV wieku,
„Roczn. Hist. Sztuki” IX, 1973, s. 64 nn., il. 19.
23
II. 4. Dzicy ludzie walczący. Mszał nr 2 (KP) katedry wawelskiej, k. XVII r, fragment. (Fot. Ł. Schuster)
Motywy te pojawiają się w latach czterdziestych w. XV
niemal równocześnie w różnych, odległych od siebie ośrod-
kach artystycznych, stąd nie można tłumaczyć ich wystę-
powania wędrówką wzornika rysunkowego, jak to przyjmo-
wał Lehmann-Haupt.
Motywy odpowiadające miedziorytom są zwykle zwró-
cone w tę samą stronę, co potwierdza zależność iluminacji
od rycin.
Wymiary i proporcje motywów sugerują różne metody
ich przenoszenia z rycin do rękopisów. Zdarzało się mechani-
czne odbijanie, częściej jednak kopiowano je z wolnej ręki,
choć wiernie, dostosowując ich rozmiary a czasem i kierunek
do potrzeb kompozycji bordiury.
Zdaniem wspomnianych wyżej autorek kryteria doboru po-
szczególnych motywów są często niejasne; niekiedy kierowa-
no się względami ikonograficznymi.
Miedzioryty Mistrza Kart do Gry rychło poczęły spełniać
funkcję wzorów warsztatowych. Oprócz odbitek, które pier-
wotnie przeznaczone były do gry, odbijano z pokawałkowa-
nych płyt, na cienkich papierach, zespoły pojedynczych, nie-
wielkich motywów dobieranych w ten sposób, by nadawały
się do wykorzystania jako wzory motywów zdobniczych.
Stanowiły one wzorniki jednokartkowe, które mogły docie-
rać do różnych zakątków Europy. Służyły nie tylko ilumina-
torom, lecz i złotnikom15.
W zebranym przez van Buren i Edmunds zespole ręko-
pisów brak przykładów zapożyczeń iluminatorskich od Mis-
trza Kart do Gry z obszaru wschodniej Europy; zapewne po
15 Np. wykonawcy srebrnych pucharów zdobionych emalią, należą-
cych do zbiorów Kunsthistorisches Museum w Wiedniu a określanych jako
wyrób burgundzki z lat 1440—50 (Katalog der Sammlung fur Plastik und
Kunstgewerbe, I. Teil, Mittelalter. Kunstshistorisches Museum, Wien 1964,
poz. 89 i 90, tabl. 35; — LEHMANN-HAUPT, o.c., 1966, s. 39 i nn.
16 Na zapożyczenia z rycin Mistrza Kart do Gry w Mszale nr 2 (KP)
katedry wawelskiej zwróciłam uwagę w książce: Iluminacje krakowskich
rękopisów z 1 połowy w. XV w Archiwum Kapituły Metropolitalnej na Wa-
welu, „Bibl. Wawelska” II, (Kraków) 1967, s. 48—49, 129, przyp. 115.
17 A. M. OLSZEWSKI, Pierwowzory graficzne póżnogotyckiej sztuki
małopolskiej, „Studia z Hist. Sztuki” XXIII, 1975.
prostu dlatego, że autorki ich tam nie szukały. Nie kusząc
się o przeprowadzenie systematycznej kwerendy, można
wskazać kilka takich niewątpliwych zapożyczeń zauważo-
nych przy okazji badań nad iluminatorstwem krakowskim16 17.
Wspierają one wnioski van Buren i Edmunds dotyczące da-
towania miedziorytów Mistrza Kart do Gry oraz ich kopii
wykonanych przez Mistrza Potęgi Niewieściej, a także spo-
sobów ich rozchodzenia się po Europie. Zapożyczenia te
uszły uwadze autora cennej książki o Pierwowzorach graficz-
nych późnogotyckiej sztuki małopolskiej11, stąd może warto
je przypomnieć. Występują w rękopisach liturgicznych wy-
konanych w Krakowie, przeznaczonych dla katedry na Wawe-
lu.
Mszał nr 2 (KP) katedry krakowskiej w Archiwum Ka-
pituły Metropolitalnej na Wawelu, Kraków, piąte dziesięcio-
lecie w. XV18. Datowanie rękopisu wynika z kryteriów styli-
stycznych. Wykonawcami iluminacji byli Mistrz Mszału Wa-
welskiego nr 2 (KP) i jego pomocnik oraz Mistrz Pontyfikatu
Zbigniewa Oleśnickiego (rękopis nr 12 (KP) tegoż Archiwum,
około 1430). Fundator rękopisu nie jest znany; informacje
o nim mogła zawierać iluminowana karta I z tekstami liturgii
I niedziel adwentu, która została wycięta z rękopisu w XIX
w. i zaginęła.
Dekoracja Mszału stanowi charakterystyczny przykład
stylu iluminatorstwa krakowskiego około połowy XV stu-
lecia. Ornamentyka marginalna zawiera, wśród gałązek go-
tyckiego akantu, motywy zwierząt, ptaków i walczących
dzikich ludzi, które łączą się ideowo z tematami miniatur ini-
18 MIODOŃSKA, o.c., s. 44—50, 77—78, 86—88, 128, 144—145,
il. 41, 43—46, 48, 52, 54—57; — Taż sama, w katalogu wystawy:
Sztuka w Krakowie w latach 1350—1550. Muzeum Narodowe w Krakowie,
Kraków 1964, poz. 98, il. 29, 30; — H. MAŁKIEWICZÓWNA, Interpre-
tacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w tłoczni
mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie, „Folia Historiae
Artium PAN, Oddz. w Krakowie. Komisja Teorii i Hist. Sztuki” VIII,
1972, s. 142, i]. 47; — M. GUTOWSKI, Komizm w polskiej sztuce gotyckiej,
Warszawa 1973, s. 64 nn., il. 14, 15, 20; — E. POLAK-TRAJDOS, Twór-
czość Mistrza Maciejowickiego na tle malarstwa rejonu sądeckiego XV wieku,
„Roczn. Hist. Sztuki” IX, 1973, s. 64 nn., il. 19.
23