DOI Artikel:
Petrus, Jerzy T.: Portrety infantek hiszpańskich, córek Filipa III, z klasztoru SS. Wizytek w Warszawie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0043
PORTRETY INFANTEK HISZPAŃSKICH
obrazach pochodzi z r. 1693, z okazji uroczystości patrona
Wizytek, św. Franciszka Salezego i wizyty w klasztorze
rodziny królewskiej Sobieskich. W Sali Zgromadzeń, przy-
ozdobionej świeżo boazeriami i wizerunkami czcigodnych za-
łożycielek zakonu przez przełożoną Marię Konstancję Canta-
rini (1688—94), gdzie podejmowano obiadem dostojnych
gości Aux deux cótez de ce Tableau sont ceux du Roy Casimir
et de la Reine Louise Marie notre Fondatrice, et au dessus des
deux portes deux grands Tableaux, l’un de l’Imperatrice, l’autre
de la Reine de France, mbre du Roy d’apresent, et proche de la
porte par ou fon entre, on a peint le Saint Ange Gardien8.
Portrety zachowały się w złym stanie, co było powodem
poddania ich gruntownej konserwacji, wykonanej w latach
1969—71 przez Władysławę Tuninową9.
I. Portret cesarzowej Marii — nie znane dzieło Fransa Luyc-
xa i polonica w jego twórczości
Wizerunek z warszawskiego klasztoru Wizytek10 przed-
stawia cesarzową Marię ubraną według mody hiszpańskiej
w ciemną, prawie czarną suknię, mieniącą się na załamaniach
liliowo i głębokimi odcieniami amarantu (ił. 1). Brzegi sukni,
jej środek, stanik z szeroką baskiną i rozcinane rękawy obszy-
te są złocistą taśmą, tworzącą pas rytmicznie powtarza-
jących się kwiatów, których środek wypełniają klejnoty. Wy-
cięcie pod szyją wykończone jest przezroczystą, drobno mar-
szczoną krezą; rękawy zdobią biało-czarne koronkowe man-
kiety. Strój uzupełnia wachlarz trzymany w lewej ręce i bo-
gata biżuteria: pierścienie, bransolety, kolczyki oraz wielki
łańcuch na ramionach i w pasie, spięty na piersiach kosztow-
ną broszą, tworzące komplet z klejnotami naszytymi na
suknię. Kunsztowną fryzurę ułożoną w koncentrycznie bieg-
nące fale wzbogaca klejnot z perłą oraz białe i czerwone kró-
ciutkie wstążki lub pióra wpięte w ciemnoblond włosy po
lewej stronie. Tło postaci tworzy podpięta kotara, w części
górnej ciemnobłękitna, silnie jaśniejąca ku dołowi, odsła-
niająca z lewej fragment architektury komnaty, której oliw-
kowa zieleń kontrastuje z zawieszoną w głębi złocistą, z prze-
błyskami brązów i różów tkaniną z przedstawieniem tarczy
herbowej, otoczonej łańcuchem orderu Złotego Runa na tle
czarnego, dwugłowego orła cesarskiego pod koroną11. Do
najpiękniejszych partii obrazu należą kwiaty stojące na nis-
kim stoliku, nakrytym złocistą materią, ku którym cesarzo-
wa wyciąga rękę. Pęki białych, jasnoróżowych i czerwonych,
w odcieniach od ciemnego różu do purpury tulipanów, z wple-
cioną w nie gałązką drobnych, białych dzwonków, wypeł-
niają wysoki i pękaty, ciemnozielony wazon oraz niską, puk-
lowaną wazę o barwie złocisto-brązowej (il. 2). Z prawej stro-
ny obrazu, tuż za postacią, na tle filara, stół nakryty tkaniną
w kolorze silnie zróżnicowanej czerwieni, rozjaśnionej bielą
i różami; na nim insygnia cesarskie: korona, jabłko i berło
ozdobione barwnymi kamieniami. Ta część płótna zachowała
się najgorzej -—- jest silnie przemyta i niemal całkowicie
przemalowana. Barwne dopełnienie kompozycji stanowi
ciemnobrązowa posadzka o liliowych błyskach. Koloryt ca-
łości silnie kontrastuje z jasną, lekko żółtawą karnacją twarzy
II. 2. Frans Luycx, fragment portretu cesarzowej Marii. Klasz-
tor SS. Wizytek w Warszawie. (Fot. S. Michta)
i rąk, modelowanych różami i subtelnym szarawym błękitem.
Portret malowany jest z wielką biegłością. Cechuje go
śmiało stosowany światłocień, służący do wydobycia plasty-
ki przedstawienia, uzyskany grubo kładzioną bielą, nasyco-
ny, umiejętnie skontrastowany koloryt i subtelne oddanie
szczegółów z podkreśleniem ich wartości plastycznych i ko-
lorystycznych.
Określenie sportretowanej osoby determinuje napis umie-
szczony po prawej stronie, przy górnej krawędzi obrazu:
MARIA HISPANA IMPERATRIX / FERDINANDI III
VXOR12. Tę identyfikację potwierdza porównanie portre-
tu z innymi wizerunkami cesarzowej. Bardzo bliska w kom-
pozycji i szczegółach stroju jest wcześniejsza jej podobizna
graficzna wykonana przez Wolfganga Kiliana13, zapewne
wkrótce po r. 1637, stanowiąca pedant portretu cesarza
Ferdynanda III (il. 3). Niemal identyczny z obrazem z klasz-
toru Wizytek jest wizerunek cesarzowej Marii przechowywa-
ny w znanych zbiorach zamku w Gripsholm14 (il. 4). Różnice
między portretami są niewielkie i ograniczają się w zasadzie
do drobnych szczegółów dekoracji stroju, nieco innego upięcia
8 Arch. Wizytek, odpis z oryginału, bez sygn.: [Lettre Circulaire]
Relation des nouvelles que nous avons reęues de notre Monastćre de Varsovie.
De notre Monastere de Varsovie ce 1 Aońt 1693. Wymienione w re-
lacji portrety Jana Kazimierza i Ludwiki Marii około połowy w. XIX prze-
niesiono do kościoła, gdzie w r. 1897 zastąpione zostały kopiami wykona-
nymi przez Antoniego Strzałeckiego, malarza i kolekcjonera warszawskiego,
który oryginały obrazów ofiarował w r. 1929 do Muzeum Narodowego w
Warszawie (nr inw. 74067, 74068) — por. KUROWSKI, o.c., s. 156; —
Sztuka warszawska od średniowiecza do połowy XX wieku. Katalog wystawy
jubileuszowej, t. I, Warszawa 1962, poz. 99, 100; — Portrety osobistości
polskich znajdujące się w pokojach i w galerii pałacu w Wilanowie. Katalog,
Warszawa 1967, poz. 61, 116; — CHROŚCICKI, o.c., s. 83; — Sztuka dworu
Wazów ..., o.c., poz. 211, 212; — J.T. PETRUS, Ze studiów nad ikonografią
Jana Kazimierza—w związku z portretami króla w zbiorach francuskich, mszpis.
9 Dokumentacja konserwatorska w archiwum klasztornym.
10 Ol., pł., 196x 145 cm.
11 Na sześciodzielnej tarczy widnieją herby Brabancji, Burgundii,
Austrii i Habsburgów.
12 Jest to powtórzenie pierwotnego napisu, zachowanego częściowo
nieco wyżej, który w wyniku dawnej konserwacji i obcięcia obrazu znalazł
się na części płótna zawiniętej na blejtram.
13 Kraków, Gab. Ryc. Bibl. PAN, nr inw. 27202, miedzioryt, 16 x 12 cm
(obcięty), sygn.: Wolfgang Kilian Sculpsit.
14 Gripsholm, zbiory Nationalmuseum w Sztokholmie, nr inw. 1221,
ol. pł., 211 x 137 cm. Możliwość reprodukowania tego portretu zawdzię-
czam uprzejmości Dyrekcji Nationalmuseum w Sztokholmie.
33
obrazach pochodzi z r. 1693, z okazji uroczystości patrona
Wizytek, św. Franciszka Salezego i wizyty w klasztorze
rodziny królewskiej Sobieskich. W Sali Zgromadzeń, przy-
ozdobionej świeżo boazeriami i wizerunkami czcigodnych za-
łożycielek zakonu przez przełożoną Marię Konstancję Canta-
rini (1688—94), gdzie podejmowano obiadem dostojnych
gości Aux deux cótez de ce Tableau sont ceux du Roy Casimir
et de la Reine Louise Marie notre Fondatrice, et au dessus des
deux portes deux grands Tableaux, l’un de l’Imperatrice, l’autre
de la Reine de France, mbre du Roy d’apresent, et proche de la
porte par ou fon entre, on a peint le Saint Ange Gardien8.
Portrety zachowały się w złym stanie, co było powodem
poddania ich gruntownej konserwacji, wykonanej w latach
1969—71 przez Władysławę Tuninową9.
I. Portret cesarzowej Marii — nie znane dzieło Fransa Luyc-
xa i polonica w jego twórczości
Wizerunek z warszawskiego klasztoru Wizytek10 przed-
stawia cesarzową Marię ubraną według mody hiszpańskiej
w ciemną, prawie czarną suknię, mieniącą się na załamaniach
liliowo i głębokimi odcieniami amarantu (ił. 1). Brzegi sukni,
jej środek, stanik z szeroką baskiną i rozcinane rękawy obszy-
te są złocistą taśmą, tworzącą pas rytmicznie powtarza-
jących się kwiatów, których środek wypełniają klejnoty. Wy-
cięcie pod szyją wykończone jest przezroczystą, drobno mar-
szczoną krezą; rękawy zdobią biało-czarne koronkowe man-
kiety. Strój uzupełnia wachlarz trzymany w lewej ręce i bo-
gata biżuteria: pierścienie, bransolety, kolczyki oraz wielki
łańcuch na ramionach i w pasie, spięty na piersiach kosztow-
ną broszą, tworzące komplet z klejnotami naszytymi na
suknię. Kunsztowną fryzurę ułożoną w koncentrycznie bieg-
nące fale wzbogaca klejnot z perłą oraz białe i czerwone kró-
ciutkie wstążki lub pióra wpięte w ciemnoblond włosy po
lewej stronie. Tło postaci tworzy podpięta kotara, w części
górnej ciemnobłękitna, silnie jaśniejąca ku dołowi, odsła-
niająca z lewej fragment architektury komnaty, której oliw-
kowa zieleń kontrastuje z zawieszoną w głębi złocistą, z prze-
błyskami brązów i różów tkaniną z przedstawieniem tarczy
herbowej, otoczonej łańcuchem orderu Złotego Runa na tle
czarnego, dwugłowego orła cesarskiego pod koroną11. Do
najpiękniejszych partii obrazu należą kwiaty stojące na nis-
kim stoliku, nakrytym złocistą materią, ku którym cesarzo-
wa wyciąga rękę. Pęki białych, jasnoróżowych i czerwonych,
w odcieniach od ciemnego różu do purpury tulipanów, z wple-
cioną w nie gałązką drobnych, białych dzwonków, wypeł-
niają wysoki i pękaty, ciemnozielony wazon oraz niską, puk-
lowaną wazę o barwie złocisto-brązowej (il. 2). Z prawej stro-
ny obrazu, tuż za postacią, na tle filara, stół nakryty tkaniną
w kolorze silnie zróżnicowanej czerwieni, rozjaśnionej bielą
i różami; na nim insygnia cesarskie: korona, jabłko i berło
ozdobione barwnymi kamieniami. Ta część płótna zachowała
się najgorzej -—- jest silnie przemyta i niemal całkowicie
przemalowana. Barwne dopełnienie kompozycji stanowi
ciemnobrązowa posadzka o liliowych błyskach. Koloryt ca-
łości silnie kontrastuje z jasną, lekko żółtawą karnacją twarzy
II. 2. Frans Luycx, fragment portretu cesarzowej Marii. Klasz-
tor SS. Wizytek w Warszawie. (Fot. S. Michta)
i rąk, modelowanych różami i subtelnym szarawym błękitem.
Portret malowany jest z wielką biegłością. Cechuje go
śmiało stosowany światłocień, służący do wydobycia plasty-
ki przedstawienia, uzyskany grubo kładzioną bielą, nasyco-
ny, umiejętnie skontrastowany koloryt i subtelne oddanie
szczegółów z podkreśleniem ich wartości plastycznych i ko-
lorystycznych.
Określenie sportretowanej osoby determinuje napis umie-
szczony po prawej stronie, przy górnej krawędzi obrazu:
MARIA HISPANA IMPERATRIX / FERDINANDI III
VXOR12. Tę identyfikację potwierdza porównanie portre-
tu z innymi wizerunkami cesarzowej. Bardzo bliska w kom-
pozycji i szczegółach stroju jest wcześniejsza jej podobizna
graficzna wykonana przez Wolfganga Kiliana13, zapewne
wkrótce po r. 1637, stanowiąca pedant portretu cesarza
Ferdynanda III (il. 3). Niemal identyczny z obrazem z klasz-
toru Wizytek jest wizerunek cesarzowej Marii przechowywa-
ny w znanych zbiorach zamku w Gripsholm14 (il. 4). Różnice
między portretami są niewielkie i ograniczają się w zasadzie
do drobnych szczegółów dekoracji stroju, nieco innego upięcia
8 Arch. Wizytek, odpis z oryginału, bez sygn.: [Lettre Circulaire]
Relation des nouvelles que nous avons reęues de notre Monastćre de Varsovie.
De notre Monastere de Varsovie ce 1 Aońt 1693. Wymienione w re-
lacji portrety Jana Kazimierza i Ludwiki Marii około połowy w. XIX prze-
niesiono do kościoła, gdzie w r. 1897 zastąpione zostały kopiami wykona-
nymi przez Antoniego Strzałeckiego, malarza i kolekcjonera warszawskiego,
który oryginały obrazów ofiarował w r. 1929 do Muzeum Narodowego w
Warszawie (nr inw. 74067, 74068) — por. KUROWSKI, o.c., s. 156; —
Sztuka warszawska od średniowiecza do połowy XX wieku. Katalog wystawy
jubileuszowej, t. I, Warszawa 1962, poz. 99, 100; — Portrety osobistości
polskich znajdujące się w pokojach i w galerii pałacu w Wilanowie. Katalog,
Warszawa 1967, poz. 61, 116; — CHROŚCICKI, o.c., s. 83; — Sztuka dworu
Wazów ..., o.c., poz. 211, 212; — J.T. PETRUS, Ze studiów nad ikonografią
Jana Kazimierza—w związku z portretami króla w zbiorach francuskich, mszpis.
9 Dokumentacja konserwatorska w archiwum klasztornym.
10 Ol., pł., 196x 145 cm.
11 Na sześciodzielnej tarczy widnieją herby Brabancji, Burgundii,
Austrii i Habsburgów.
12 Jest to powtórzenie pierwotnego napisu, zachowanego częściowo
nieco wyżej, który w wyniku dawnej konserwacji i obcięcia obrazu znalazł
się na części płótna zawiniętej na blejtram.
13 Kraków, Gab. Ryc. Bibl. PAN, nr inw. 27202, miedzioryt, 16 x 12 cm
(obcięty), sygn.: Wolfgang Kilian Sculpsit.
14 Gripsholm, zbiory Nationalmuseum w Sztokholmie, nr inw. 1221,
ol. pł., 211 x 137 cm. Możliwość reprodukowania tego portretu zawdzię-
czam uprzejmości Dyrekcji Nationalmuseum w Sztokholmie.
33