DOI Artikel:
Gajewski, Jacek: O kilku portretach Jana Kazimierza. Przyczynek do twórczości Daniela Schultza i ikonografii króla
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0064
JACEK GAJEWSKI
II. 5. D. Schultz, Portret Franciszka Karola Kolowrat-Li-
bśteinsky’ego, fragment, Stdtni Zamek, Rychnov nad Kneznou,
Czechosłowacja. (Wg Malarstwo polskie)
rach Muzeum Historycznego w Warszawie17 różni się od por-
tretu z Cambrai, w partii popiersia, jedynie innym ułożeniem
żabotu.
Trzecim wizerunkiem króla jest portret znajdujący się
obecnie w zakrystii kościoła kamedułów na Bielanach pod
Krakowem18. Tak jak na portrecie z Muzeum w Cambrai
król przedstawiony został do kolan, w podobnej zbroi. W pra-
wej ręce trzyma regiment, lewą wsparty o biodro. Po lewej
stronie obrazu, za postacią króla częściowo obcięty ramą hełm
przybrany strusimi piórami. Tło stanowi ciemny, niepoko-
jący, burzowy krajobraz z daleką i niską linią horyzontu
rysującą się jaśniejszą plamą po prawej stronie obrazu.
Portret Jana Kazimierza z podkrakowskich Bielan praw-
dopodobnie podarowany został kamedułom z okazji ufun-
dowania przez króla w r. 1667 eremu wigierskiego. Niewy-
kluczone, że portret ten kameduli otrzymali wraz z przywi-
lejem fundacyjnym danym 6 I 1667 r. na ręce kameduly
O. Franciszka (Wilgi)19, późniejszego przeora eremu wigier-
skiego, podówczas po laz drugi pełniącego funkcję wikariusza
generalnego dla polskich eremów, a kilka lat wcześniej pierw-
szego przeora eremu warszawskiego (od 1653 r.)20.
Wykonawca portretu Jana Kazimierza z zakrystii koś-
cioła kamedułów na podkrakowskich Bielanach jest nie znany.
S. Tomkowicz wysunął możliwość autorstwa Jana Tretki21.
Atrybucję Tomkowicza zmienił J. Mycielski uważając, że ze
względu... na wszelkie cechy malarstwa gdańskiego... autorom
portretu mógł być Daniel Schultz. Ostatecznie przypisał jed-
nak portret nieznanemu malarzowi, hipotetycznie datując
czas powstania na lata 1664—6822. Z kolei Z. Batowski wziął
pod uwagę autorstwo Andrzeja Stecha23. Przy atrybucji
17 Obraz ol„ pł.; 68 x 51 cm; nr inw. MHW 1570 (Dary i nabytki 1945—
1970. Wystawa zorganizowana w XXV-lecie Wyzwolenia Warszawy, Muzeum
Historyczne m. st. Warszawy (Katalog), Warszawa 1970 poz. 3.
18 Obraz ol., pł.; 137,5x99 cm, na odwrociu, w prawym dolnym rogu
kartka z napisem: 1SS9 r. w Wrześniu portret Jana Kazimierza z kurzu,
z nieczystości tylko oczyszczono Ljudwik] Zfepkowski] (korespondencja
w sprawie powierzenia konserwacji szeregu obrazów z podkrakowskiego
eremu kamedułów L. Łepkowskiemu w notatkach S. Tomkowicza, Muzeum
Naród, w Krakowie, rkps 608, VIII, R. 5498).
Na ramie obrazu napis z w. XIX, wykonany może podczas prac L. Łep-
kowskiego: JOANNES CASIMIRUS, REN POLONIAE FUNDATOR
E[re]MI VYGRENSIS, ET, BENEFACTOR EREMI VARSAVIENSIS.
Konserwowany ostatnio w związku z wystawą Sztuka dworu Wazów w Pol-
sce.
19 Volumina Legum, l.c.,; —- ZAREWICZ, o.c., s. 47.
20 ZAREWICZ, o.c., s. 36, 98. Portret miał znajdować się w eremie
wigierskim do r. 1800, kiedy to erem ten staraniem rządu pruskiego został
suprymowany (ibidem, s. 84—85). Przeniesiony przez wysiedlonych za-
konników do eremu warszawskiego (w zaborze pruskim eremy warszawski,
wigierski i bieniszewski utworzyły osobną prowincję). W eremie podkrakow-
skim portret miał znaleźć się ok. połowy XIX w. (Portrety polskie w. XVI-
-XIX, red. J. MYCIELSKI, Lwów (od 1911), z. 4). W r. 1873 wymieniony
po raz pierwszy w spisie obrazów wiszących w zakrystii kościoła klasztor-
nego (Archiwum klasztorne..., Inwentarz kościoła i klasztoru 00. Kamedu-
łów na Bielanach 1873 r., s. 173). W r. 1904, wraz z kilkoma innymi portre-
tami z zakrystii, znajdował się czasowo w refektarzu gościnnym (por. S.
TOMKOWICZ, Bielany, „Bibl. Krak.” XXVI, 1904, s. 55), przeniesiony
tam zapewne po renowacji Łepkowskiego. Ostatnio wysunięto przypusz-
czenie, powołując się na bliżej nie określone materiały źródłowe (Sztuka
dworu Wazów, o.c., poz. 216, s. 91 (J. T. PETRUS)), że portret ten znajdo-
wał się na podkrakowskich Bielanach już od w. XVII. Znane autorowi ma-
teriały źródłowe, przechowywane w archiwum klasztornym na Bielanach
pod Krakowem, nic o tym jednak nie mówią. Pewne przesłanki historyczne
przemawiają natomiast za prawdziwością historii portretu podanej przez
J. Mycielskiego.
21 S. TOMKOWICZ, Bielany [w:] Powiat krakowski, „Teka Grona
Kons. Gal. Zach.” II, 1906, s. 47 z błędnym opisem wykonanym przez
J. Pagaczewskiego omyłkowo informującym o dacie ,,1678”, która ma się
znajdować na kolumnie, rzekomo wymalowanej na portrecie. Błąd ten
powtarza MYCIELSKI (Portrety polskie, Lej. Wyjaśnijmy: data 1678 jest
datą rozpoczęcia prac budowlanych w eremie wigierskim przez pierwszego
superiora eremu O. Franciszka (Wilgę) (por. ZAREWICZ, o.c., s. 48) i stąd
zapewne, w związku z panującą wśród kamedułów tradycją o pochodzeniu
portretu z eremu wigierskiego, omyłka Pagaczewskiego. Kolumnę zaś, na
której miała być wymalowana data „1678” odnajdujemy w S.Tomkowicza
notatkach (Muzeum Naród, w Krakowie, rkps 614, VIII R. 5444) do tekstu:
Bielany (TOMKOWICZ, Bielany [w:] Powiat, o.c.), przy czym, jak wska-
zują na to archiwalia bielańskie, chodzi tu o kolumnę marmurową zwień-
czoną krzyżem, stojącą przed wejściem do eremu podkrakowskiego — stąd
przypuszczalnie omyłka Tomkowicza. J. T. PETRUS (Sztuka dworu Wa-
zów, l.c.) podaje, że data ta obecnie na portrecie wigierskim Jana Kazimie-
rza nie istnieje. Jak wynika z powyższego nie istniała ona nigdy na tym
portrecie.
22 Portrety polskie, l.c. Błędnie natomiast przypisuje J. Mycielskiemu
atrybucję Schultzowi portretu króla z zakrystii kościoła na Bielanach pod
Krakowem F. KOPERA, Dzieje malarstwa w Polsce, t. II, Kraków 1926,
s. 221. Omyłkę powtarzają: T. DOBROWOLSKI, Polskie malarstwo portre-
towe, Kraków 1948, s. 114; — MAŃKOWSKI, o.c., s. 116; -—- TOMKIE-
WICZ, Z dziejów polskiego mecenatu, l.c.; — Historia sztuki polskiej, t. II,
Kraków 1962, s. 380 (podpis pod il. 233), przy czym dwie ostatnie pozycje
przyjmują w odniesieniu do portretu króla z podkrakowskich Bielan autor-
stwo szulcowskie.
23 Archiwum PAN, Materiały po Z. Batowskim, rkps nr III — z. 16 q.
52
II. 5. D. Schultz, Portret Franciszka Karola Kolowrat-Li-
bśteinsky’ego, fragment, Stdtni Zamek, Rychnov nad Kneznou,
Czechosłowacja. (Wg Malarstwo polskie)
rach Muzeum Historycznego w Warszawie17 różni się od por-
tretu z Cambrai, w partii popiersia, jedynie innym ułożeniem
żabotu.
Trzecim wizerunkiem króla jest portret znajdujący się
obecnie w zakrystii kościoła kamedułów na Bielanach pod
Krakowem18. Tak jak na portrecie z Muzeum w Cambrai
król przedstawiony został do kolan, w podobnej zbroi. W pra-
wej ręce trzyma regiment, lewą wsparty o biodro. Po lewej
stronie obrazu, za postacią króla częściowo obcięty ramą hełm
przybrany strusimi piórami. Tło stanowi ciemny, niepoko-
jący, burzowy krajobraz z daleką i niską linią horyzontu
rysującą się jaśniejszą plamą po prawej stronie obrazu.
Portret Jana Kazimierza z podkrakowskich Bielan praw-
dopodobnie podarowany został kamedułom z okazji ufun-
dowania przez króla w r. 1667 eremu wigierskiego. Niewy-
kluczone, że portret ten kameduli otrzymali wraz z przywi-
lejem fundacyjnym danym 6 I 1667 r. na ręce kameduly
O. Franciszka (Wilgi)19, późniejszego przeora eremu wigier-
skiego, podówczas po laz drugi pełniącego funkcję wikariusza
generalnego dla polskich eremów, a kilka lat wcześniej pierw-
szego przeora eremu warszawskiego (od 1653 r.)20.
Wykonawca portretu Jana Kazimierza z zakrystii koś-
cioła kamedułów na podkrakowskich Bielanach jest nie znany.
S. Tomkowicz wysunął możliwość autorstwa Jana Tretki21.
Atrybucję Tomkowicza zmienił J. Mycielski uważając, że ze
względu... na wszelkie cechy malarstwa gdańskiego... autorom
portretu mógł być Daniel Schultz. Ostatecznie przypisał jed-
nak portret nieznanemu malarzowi, hipotetycznie datując
czas powstania na lata 1664—6822. Z kolei Z. Batowski wziął
pod uwagę autorstwo Andrzeja Stecha23. Przy atrybucji
17 Obraz ol„ pł.; 68 x 51 cm; nr inw. MHW 1570 (Dary i nabytki 1945—
1970. Wystawa zorganizowana w XXV-lecie Wyzwolenia Warszawy, Muzeum
Historyczne m. st. Warszawy (Katalog), Warszawa 1970 poz. 3.
18 Obraz ol., pł.; 137,5x99 cm, na odwrociu, w prawym dolnym rogu
kartka z napisem: 1SS9 r. w Wrześniu portret Jana Kazimierza z kurzu,
z nieczystości tylko oczyszczono Ljudwik] Zfepkowski] (korespondencja
w sprawie powierzenia konserwacji szeregu obrazów z podkrakowskiego
eremu kamedułów L. Łepkowskiemu w notatkach S. Tomkowicza, Muzeum
Naród, w Krakowie, rkps 608, VIII, R. 5498).
Na ramie obrazu napis z w. XIX, wykonany może podczas prac L. Łep-
kowskiego: JOANNES CASIMIRUS, REN POLONIAE FUNDATOR
E[re]MI VYGRENSIS, ET, BENEFACTOR EREMI VARSAVIENSIS.
Konserwowany ostatnio w związku z wystawą Sztuka dworu Wazów w Pol-
sce.
19 Volumina Legum, l.c.,; —- ZAREWICZ, o.c., s. 47.
20 ZAREWICZ, o.c., s. 36, 98. Portret miał znajdować się w eremie
wigierskim do r. 1800, kiedy to erem ten staraniem rządu pruskiego został
suprymowany (ibidem, s. 84—85). Przeniesiony przez wysiedlonych za-
konników do eremu warszawskiego (w zaborze pruskim eremy warszawski,
wigierski i bieniszewski utworzyły osobną prowincję). W eremie podkrakow-
skim portret miał znaleźć się ok. połowy XIX w. (Portrety polskie w. XVI-
-XIX, red. J. MYCIELSKI, Lwów (od 1911), z. 4). W r. 1873 wymieniony
po raz pierwszy w spisie obrazów wiszących w zakrystii kościoła klasztor-
nego (Archiwum klasztorne..., Inwentarz kościoła i klasztoru 00. Kamedu-
łów na Bielanach 1873 r., s. 173). W r. 1904, wraz z kilkoma innymi portre-
tami z zakrystii, znajdował się czasowo w refektarzu gościnnym (por. S.
TOMKOWICZ, Bielany, „Bibl. Krak.” XXVI, 1904, s. 55), przeniesiony
tam zapewne po renowacji Łepkowskiego. Ostatnio wysunięto przypusz-
czenie, powołując się na bliżej nie określone materiały źródłowe (Sztuka
dworu Wazów, o.c., poz. 216, s. 91 (J. T. PETRUS)), że portret ten znajdo-
wał się na podkrakowskich Bielanach już od w. XVII. Znane autorowi ma-
teriały źródłowe, przechowywane w archiwum klasztornym na Bielanach
pod Krakowem, nic o tym jednak nie mówią. Pewne przesłanki historyczne
przemawiają natomiast za prawdziwością historii portretu podanej przez
J. Mycielskiego.
21 S. TOMKOWICZ, Bielany [w:] Powiat krakowski, „Teka Grona
Kons. Gal. Zach.” II, 1906, s. 47 z błędnym opisem wykonanym przez
J. Pagaczewskiego omyłkowo informującym o dacie ,,1678”, która ma się
znajdować na kolumnie, rzekomo wymalowanej na portrecie. Błąd ten
powtarza MYCIELSKI (Portrety polskie, Lej. Wyjaśnijmy: data 1678 jest
datą rozpoczęcia prac budowlanych w eremie wigierskim przez pierwszego
superiora eremu O. Franciszka (Wilgę) (por. ZAREWICZ, o.c., s. 48) i stąd
zapewne, w związku z panującą wśród kamedułów tradycją o pochodzeniu
portretu z eremu wigierskiego, omyłka Pagaczewskiego. Kolumnę zaś, na
której miała być wymalowana data „1678” odnajdujemy w S.Tomkowicza
notatkach (Muzeum Naród, w Krakowie, rkps 614, VIII R. 5444) do tekstu:
Bielany (TOMKOWICZ, Bielany [w:] Powiat, o.c.), przy czym, jak wska-
zują na to archiwalia bielańskie, chodzi tu o kolumnę marmurową zwień-
czoną krzyżem, stojącą przed wejściem do eremu podkrakowskiego — stąd
przypuszczalnie omyłka Tomkowicza. J. T. PETRUS (Sztuka dworu Wa-
zów, l.c.) podaje, że data ta obecnie na portrecie wigierskim Jana Kazimie-
rza nie istnieje. Jak wynika z powyższego nie istniała ona nigdy na tym
portrecie.
22 Portrety polskie, l.c. Błędnie natomiast przypisuje J. Mycielskiemu
atrybucję Schultzowi portretu króla z zakrystii kościoła na Bielanach pod
Krakowem F. KOPERA, Dzieje malarstwa w Polsce, t. II, Kraków 1926,
s. 221. Omyłkę powtarzają: T. DOBROWOLSKI, Polskie malarstwo portre-
towe, Kraków 1948, s. 114; — MAŃKOWSKI, o.c., s. 116; -—- TOMKIE-
WICZ, Z dziejów polskiego mecenatu, l.c.; — Historia sztuki polskiej, t. II,
Kraków 1962, s. 380 (podpis pod il. 233), przy czym dwie ostatnie pozycje
przyjmują w odniesieniu do portretu króla z podkrakowskich Bielan autor-
stwo szulcowskie.
23 Archiwum PAN, Materiały po Z. Batowskim, rkps nr III — z. 16 q.
52