DOI article:
Chodyński, Antoni Romuald: Zapomniana twórczość Stanisława Szembeka
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0100
ANTONI ROMUALD CHODYŃSKI
Pejzaż leśny11. Obecnie ze 149 obrazów i studiów olejnych,
zachowało się 50: w zbiorach państwowych znajdują się 412,
pozostałe w rękach prywatnych. Nie udało się jednak natrafić
na ślad czterech płócien oddanych w depozyt do Muzeum w
Ostrowie w r. 195713.
Wiadomości do biografii S. Szembeka zawarte zostały
w maszynopisie Bogdana Szembeka zatytułowanym Wspom-
nienia14. W kilku publikacjach znajdują się informacje o
rodzinie artysty15, nie spotykamy tam jednak wzmianek o
samym malarzu. Opracowanie niniejszego artykułu możliwe
więc było na podstawie dokumentów rodzinnych, relacji
ustnej, cytowanego artykułu Z. Batowskiego, Wspomnień
i bezpośrednich studiów nad spuścizną artystyczną.
Po ukończeniu popularnego wśród wielkopolskiej mło-
dzieży gimnazjum św. Macieja we Wrocławiu, Stanisław
Szembek wyjechał do Monachium, gdzie rozpoczął studia
w Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych 15 listopada 1868 r.16
Początkowo przebywał prawdopodobnie w klasie antyków
Aleksandra Strahubera, następnie przeszedł przez Techniczną
Klasę Malarstwa i Kompozycji H. Anschutza i Karola Teo-
dora Piloty’ego. Zaliczywszy tzw. szkołę Piloty’ego, studiował
pod kierunkiem Wilhelma Kaulbacha, Alberta Zimmermanna
i T. Dietza. B. Szembek podaje, jakoby ojciec jego miał przy-
wieźć z Monachium kilka prac Kaulbacha i Ziemmermanna —
wiadomość ta nie została jednak sprawdzona. Przywiózł na-
tomiast wiele własnych prac malowanych przed r. 1871 iw
tymże roku: Studium siedzącego mężczyzny, Młodzieńca, Chłop-
ca w kapeluszu, Popiersie kobiety — studium I, Głowę starca,
a przede wszystkim Czerkiesa odznaczonego Wielkim Srebrnym
Medalem. Według relacji Maksa Gierymskiego, to nadawane
przez Ludwika II wyróżnienie przyznawane było bardzo
rzadko17.
Po powrocie ze studiów, malarz kupił majątek w Bonarce
pod Krakowem. Mieszkając w pobliżu ówczesnego centrum
artystycznego i intelektualnego, zbliżył się do tamtejszego
środowiska skupionego wokół Matejki. Zaprzyjaźnił się z bra-
ćmi Ajdukiewiczami, z W. Pruszkowskim, poznał H. Sienkie-
wicza. Ta znajomość odnowiona później została w czasie po-
bytu Szembeka na kuracji w Meranie w r. 188518. Z jego
artystycznych kontaktów wypada wymienić znajomość z Lu-
domirem Benedyktowiczem i Adamem Chmielowskim, cenio-
nym podczas pobytu w Monachium za swoje teorie barw.
Po ślubie z Augustą Zawiszanką Czarną w r. 187919,
sprzedał majątek w Bonarce i odkupił od swego ojca Wysocko
oraz Sądowo. Z czasem dwór w Wysocku stał się małym mu-
zeum sztuki i miejscem, obok Siemianic, w którym przecho-
11 Katalog Galerii Obrazów im. Mielżyńskich Towarzystwa Przyjaciół
Nauk w Poznaniu, 1932 ■— materiały w Tekach Z. Batowskiego cyt. Teka
quarto 21, pozycje z kolejnymi numerami 192, 193, 194.
13 W zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu: Kościół w Opatowie
pod Kępnem nr inw. 347, w Muzeum Narodowym w Krakowie: Portret
Ludomira Benedyktowicza nr inw. 7862, Chłopi przed chatą nr inw. 7861,
w Izbie Muzealnej w Odolanowie: Wysiedlenie rodziny chłopskiej z Wysocka
bez numeru.
13 W depozyt czasowy oddanych zostało wówczas 6 obrazów: 1. Wysie-
dlenie rodziny chłopskiej z Wysocka. — 2. Autoportret. ■— 3. Portret chłopca,
■— 4. Studium dziewczyny wiejskiej. — 5. Portret generała Piotra Szembeka
— prawdopodobnie kopia. ■— 6. Chata wiejska.
Powyższe obrazy wymienione zostały w protokole zdawczo-odbiorczym
nr 28, spisanym 1 VI 1957 r. i wystawionym przez Muzeum w Ostrowie.
Imiennie przekazane zostały przez pełnomocnika właścicieli, ks. Przemysła-
wa Ossowieckiego, proboszcza w Wysocku Wielkim H. Kupczykowi z Ostro-
wa.
14 B. SZEMBEK, Wspomnienia, Gorzów 1950 (mszpis w zbiorze ro-
dziny Szembeków).
15 S. BŁASZCZYK, Jadwiga Szeptycka i Zofia Szembekówna, „Litera-
tura Ludowa” 1965, nr 2—3, s. 24; — J. DUNIN-BORKOWSKI, Alma-
wywano pamiątki rodzinne. Kolekcjonerskie zamiłowania ma-
larza, inspirowały go do stworzenia drugiej po siemianickiej,
galerii portretów rodzinnych.
Po r. 1880 Szembek maluje wiele portretów — własnych,
żony i dzieci. Siebie ukazuje często w stroju szlacheckim,
w którym występuje na jednej z najwcześniejszych swoich
fotografii jeszcze z czasów studiów monachijskich. W dalszym
ciągu powstają studia twarzy ludzkich, a po r. 1884 nieliczne
sceny rodzajowe (zaginiony obraz Włosi w Rzymie) oraz
pejzaże.
Pierwsze wieści o śmiertelnej chorobie nękającej arty-
stę pochodzą z r. 1882. W związku z tym wyjeżdża do Belag-
gio, Bad Reichenhall, następnie do Meranu i Mentony20.
Udaje się do Rzymu, tam maluje Rzymiankę (1885), następnie
do Neapolu, skąd przewozi kilka niewielkich pejzaży. Zacho-
wał się fragment listu pisanego z Wenecji 30 maja 1885 r.
Jedyny ten autograf ilustrowany jest pejzażem z kanałami
i z gondolą płynącą obok weneckich pałaców. Przedwczesna
śmierć w 42 roku życia spotkała Szembeka przy warsztacie
pracy. Jego ostatnim i nie dokończonym obrazem jest Wy-
siedlenie rodziny chłopskiej z Wysocka — praca słaba, nie
dorównująca wartością pozostałym. Zwracamy na nią uwagę
ze względów dokumentalnych — ilustruje bowiem osławione
rugi pruskie. Oprócz tej kompozycji, w ostatnich latach ży-
cia tworzył pejzaże z okolic Wysocka. Nie wymagały one
specjalnych przygotowań technicznych, na które artysta
nie miał już siły. Malowane były na deseczkach pudełek
po cygarach21. Po śmierci malarza w dniu 28 maja 1891 r.
w Wysocku, ukazał się w,,Kurierze Poznańskim” nekrolog cha-
rakteryzujący jego sylwetkę i twórczość22.
Dokumentem dużej wagi jest wspomniany Katalog wys-
tawy pośmiertnej, jak również zachowane cztery fotografie z r.
1891, ilustrujące tę wystawę. Ekspozycja zorganizowana sta-
raniem żony malarza i jego przyjaciół miała charakter
monograficzny. Układ obrazów był przypadkowy, warunko-
wany rozmiarami. Zawieszone zostały w jednym z pomiesz-
czeń krakowskich Sukiennic i stłoczone na ścianach w kilku
rzędach, jedne obok drugich. Między innymi: Wysiedlenie,
Kościół w Opatowie, dwa pejzaże dużych rozmiarów, autopor-
trety i portrety żony, studia portretowe i liczne kopie portre-
tów członków rodziny od XVII w. począwszy. Wiele prac
możliwych jest do zidentyfikowania, gdyż nazwa obrazu za-
mieszczona w Katalogu jednoznaczna była z treścią przekazu
ikonograficznego: Chłopiec z bocianem, Chrystus w grobie,
Słomka — martwa natura, Cietrzew — martwa natura i inne.
W kilku przypadkach czytelne były numery zamieszczone
nach Błękitny, Warszawa 1908, s. 912; — J. PIETRZAK, Fredrowska krew
w Wielkopolsce, „Kierunki” 1974, nr 25, 26, 27, 28, 30.
16 Matrikelbuch der Jahrgange 1814—1884: 2465, Name; Graf Stanis-
laus Szembek, Geburtsort und Stand der Eltern; aus Siemianice in Posen,
dessen Vater; Rittergutsbesitzer, Religion; kath., Alter: 19, Kunstfach:
Antikenklasse, Tag der Aufnahme: 15 Nor. 1868 — Matrikelbuch przecho-
wywany w Archiwum Akademii Sztuk Pięknych w Monachium.
17 J. STARZYŃSKI, H. STĘPIEŃ, Maksymilian i Aleksander Gie-
rymscy. Listy i notatki, Wrocław 1973, s. 10.
18 Za tę informację dziękuję p. Irenie Bobbe z Chorzowa.
19 Augusta Zawiszanka Czarna (1856—1936), córka Alfreda — wraz
z siostrami: Kazimierą Bielińską i Władysławą Hulewiczową, były ostat-
nimi z rodu Zawiszów Czarnych.
30 Zachowało się kilka listów pisanych przez Augustę Szembekową do
jej siostry Kazimiery w r. 1882. Znajdujemy tam krótką relację o postępie
gruźlicy, na którą zapad! i później zmarł Stanisław Szembek. Listy są prze-
chowywane u p. I. Bobbć.
31 Wyjątki ze Wspomnień B. Szembeka.
33 Nekrolog anonimowego autora w r. 1891, nr 121.
88
Pejzaż leśny11. Obecnie ze 149 obrazów i studiów olejnych,
zachowało się 50: w zbiorach państwowych znajdują się 412,
pozostałe w rękach prywatnych. Nie udało się jednak natrafić
na ślad czterech płócien oddanych w depozyt do Muzeum w
Ostrowie w r. 195713.
Wiadomości do biografii S. Szembeka zawarte zostały
w maszynopisie Bogdana Szembeka zatytułowanym Wspom-
nienia14. W kilku publikacjach znajdują się informacje o
rodzinie artysty15, nie spotykamy tam jednak wzmianek o
samym malarzu. Opracowanie niniejszego artykułu możliwe
więc było na podstawie dokumentów rodzinnych, relacji
ustnej, cytowanego artykułu Z. Batowskiego, Wspomnień
i bezpośrednich studiów nad spuścizną artystyczną.
Po ukończeniu popularnego wśród wielkopolskiej mło-
dzieży gimnazjum św. Macieja we Wrocławiu, Stanisław
Szembek wyjechał do Monachium, gdzie rozpoczął studia
w Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych 15 listopada 1868 r.16
Początkowo przebywał prawdopodobnie w klasie antyków
Aleksandra Strahubera, następnie przeszedł przez Techniczną
Klasę Malarstwa i Kompozycji H. Anschutza i Karola Teo-
dora Piloty’ego. Zaliczywszy tzw. szkołę Piloty’ego, studiował
pod kierunkiem Wilhelma Kaulbacha, Alberta Zimmermanna
i T. Dietza. B. Szembek podaje, jakoby ojciec jego miał przy-
wieźć z Monachium kilka prac Kaulbacha i Ziemmermanna —
wiadomość ta nie została jednak sprawdzona. Przywiózł na-
tomiast wiele własnych prac malowanych przed r. 1871 iw
tymże roku: Studium siedzącego mężczyzny, Młodzieńca, Chłop-
ca w kapeluszu, Popiersie kobiety — studium I, Głowę starca,
a przede wszystkim Czerkiesa odznaczonego Wielkim Srebrnym
Medalem. Według relacji Maksa Gierymskiego, to nadawane
przez Ludwika II wyróżnienie przyznawane było bardzo
rzadko17.
Po powrocie ze studiów, malarz kupił majątek w Bonarce
pod Krakowem. Mieszkając w pobliżu ówczesnego centrum
artystycznego i intelektualnego, zbliżył się do tamtejszego
środowiska skupionego wokół Matejki. Zaprzyjaźnił się z bra-
ćmi Ajdukiewiczami, z W. Pruszkowskim, poznał H. Sienkie-
wicza. Ta znajomość odnowiona później została w czasie po-
bytu Szembeka na kuracji w Meranie w r. 188518. Z jego
artystycznych kontaktów wypada wymienić znajomość z Lu-
domirem Benedyktowiczem i Adamem Chmielowskim, cenio-
nym podczas pobytu w Monachium za swoje teorie barw.
Po ślubie z Augustą Zawiszanką Czarną w r. 187919,
sprzedał majątek w Bonarce i odkupił od swego ojca Wysocko
oraz Sądowo. Z czasem dwór w Wysocku stał się małym mu-
zeum sztuki i miejscem, obok Siemianic, w którym przecho-
11 Katalog Galerii Obrazów im. Mielżyńskich Towarzystwa Przyjaciół
Nauk w Poznaniu, 1932 ■— materiały w Tekach Z. Batowskiego cyt. Teka
quarto 21, pozycje z kolejnymi numerami 192, 193, 194.
13 W zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu: Kościół w Opatowie
pod Kępnem nr inw. 347, w Muzeum Narodowym w Krakowie: Portret
Ludomira Benedyktowicza nr inw. 7862, Chłopi przed chatą nr inw. 7861,
w Izbie Muzealnej w Odolanowie: Wysiedlenie rodziny chłopskiej z Wysocka
bez numeru.
13 W depozyt czasowy oddanych zostało wówczas 6 obrazów: 1. Wysie-
dlenie rodziny chłopskiej z Wysocka. — 2. Autoportret. ■— 3. Portret chłopca,
■— 4. Studium dziewczyny wiejskiej. — 5. Portret generała Piotra Szembeka
— prawdopodobnie kopia. ■— 6. Chata wiejska.
Powyższe obrazy wymienione zostały w protokole zdawczo-odbiorczym
nr 28, spisanym 1 VI 1957 r. i wystawionym przez Muzeum w Ostrowie.
Imiennie przekazane zostały przez pełnomocnika właścicieli, ks. Przemysła-
wa Ossowieckiego, proboszcza w Wysocku Wielkim H. Kupczykowi z Ostro-
wa.
14 B. SZEMBEK, Wspomnienia, Gorzów 1950 (mszpis w zbiorze ro-
dziny Szembeków).
15 S. BŁASZCZYK, Jadwiga Szeptycka i Zofia Szembekówna, „Litera-
tura Ludowa” 1965, nr 2—3, s. 24; — J. DUNIN-BORKOWSKI, Alma-
wywano pamiątki rodzinne. Kolekcjonerskie zamiłowania ma-
larza, inspirowały go do stworzenia drugiej po siemianickiej,
galerii portretów rodzinnych.
Po r. 1880 Szembek maluje wiele portretów — własnych,
żony i dzieci. Siebie ukazuje często w stroju szlacheckim,
w którym występuje na jednej z najwcześniejszych swoich
fotografii jeszcze z czasów studiów monachijskich. W dalszym
ciągu powstają studia twarzy ludzkich, a po r. 1884 nieliczne
sceny rodzajowe (zaginiony obraz Włosi w Rzymie) oraz
pejzaże.
Pierwsze wieści o śmiertelnej chorobie nękającej arty-
stę pochodzą z r. 1882. W związku z tym wyjeżdża do Belag-
gio, Bad Reichenhall, następnie do Meranu i Mentony20.
Udaje się do Rzymu, tam maluje Rzymiankę (1885), następnie
do Neapolu, skąd przewozi kilka niewielkich pejzaży. Zacho-
wał się fragment listu pisanego z Wenecji 30 maja 1885 r.
Jedyny ten autograf ilustrowany jest pejzażem z kanałami
i z gondolą płynącą obok weneckich pałaców. Przedwczesna
śmierć w 42 roku życia spotkała Szembeka przy warsztacie
pracy. Jego ostatnim i nie dokończonym obrazem jest Wy-
siedlenie rodziny chłopskiej z Wysocka — praca słaba, nie
dorównująca wartością pozostałym. Zwracamy na nią uwagę
ze względów dokumentalnych — ilustruje bowiem osławione
rugi pruskie. Oprócz tej kompozycji, w ostatnich latach ży-
cia tworzył pejzaże z okolic Wysocka. Nie wymagały one
specjalnych przygotowań technicznych, na które artysta
nie miał już siły. Malowane były na deseczkach pudełek
po cygarach21. Po śmierci malarza w dniu 28 maja 1891 r.
w Wysocku, ukazał się w,,Kurierze Poznańskim” nekrolog cha-
rakteryzujący jego sylwetkę i twórczość22.
Dokumentem dużej wagi jest wspomniany Katalog wys-
tawy pośmiertnej, jak również zachowane cztery fotografie z r.
1891, ilustrujące tę wystawę. Ekspozycja zorganizowana sta-
raniem żony malarza i jego przyjaciół miała charakter
monograficzny. Układ obrazów był przypadkowy, warunko-
wany rozmiarami. Zawieszone zostały w jednym z pomiesz-
czeń krakowskich Sukiennic i stłoczone na ścianach w kilku
rzędach, jedne obok drugich. Między innymi: Wysiedlenie,
Kościół w Opatowie, dwa pejzaże dużych rozmiarów, autopor-
trety i portrety żony, studia portretowe i liczne kopie portre-
tów członków rodziny od XVII w. począwszy. Wiele prac
możliwych jest do zidentyfikowania, gdyż nazwa obrazu za-
mieszczona w Katalogu jednoznaczna była z treścią przekazu
ikonograficznego: Chłopiec z bocianem, Chrystus w grobie,
Słomka — martwa natura, Cietrzew — martwa natura i inne.
W kilku przypadkach czytelne były numery zamieszczone
nach Błękitny, Warszawa 1908, s. 912; — J. PIETRZAK, Fredrowska krew
w Wielkopolsce, „Kierunki” 1974, nr 25, 26, 27, 28, 30.
16 Matrikelbuch der Jahrgange 1814—1884: 2465, Name; Graf Stanis-
laus Szembek, Geburtsort und Stand der Eltern; aus Siemianice in Posen,
dessen Vater; Rittergutsbesitzer, Religion; kath., Alter: 19, Kunstfach:
Antikenklasse, Tag der Aufnahme: 15 Nor. 1868 — Matrikelbuch przecho-
wywany w Archiwum Akademii Sztuk Pięknych w Monachium.
17 J. STARZYŃSKI, H. STĘPIEŃ, Maksymilian i Aleksander Gie-
rymscy. Listy i notatki, Wrocław 1973, s. 10.
18 Za tę informację dziękuję p. Irenie Bobbe z Chorzowa.
19 Augusta Zawiszanka Czarna (1856—1936), córka Alfreda — wraz
z siostrami: Kazimierą Bielińską i Władysławą Hulewiczową, były ostat-
nimi z rodu Zawiszów Czarnych.
30 Zachowało się kilka listów pisanych przez Augustę Szembekową do
jej siostry Kazimiery w r. 1882. Znajdujemy tam krótką relację o postępie
gruźlicy, na którą zapad! i później zmarł Stanisław Szembek. Listy są prze-
chowywane u p. I. Bobbć.
31 Wyjątki ze Wspomnień B. Szembeka.
33 Nekrolog anonimowego autora w r. 1891, nr 121.
88