DOI Artikel:
Daranowska-Łukaszewska, Joanna: Nagrobek biskupa Andrzeja Trzebickiego w kościele śś. Piotra i Pawła w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0194
JOANNA DARANOWSKA-ŁUKASZEWSKA
II. 3. Nagrobek bpa A. Trzebickiego, fragment: alegoria
Wiary. (Fot. T. Kaźmierski)
Trzebicki w chwili śmierci miał lat 73, a więc urodził się
w r. 16067, uroczyste nabożeństwo połączone z ustawieniem
nagrobka przypadałoby więc w 90 rocznicę jego urodzin.
Przez blisko 300 lat, w czasie których różne koleje losu
przechodził kościół ŚŚ. Piotra i Pawła, pomnik bpa Trzebic-
kiego oparł się zniszczeniu i dotrwał do dziś z niewielkimi
tylko uszkodzeniami (por. przyp. 4).
Sztuka baroku rozwijająca się po Soborze Trydenckim
zawiera w sobie szczególnie wiele treści symbolicznych. Dosko-
nałą zaś dziedziną dla rozkwitu rozmaitych koncepcji ideowych
była plastyka nagrobna. Nierzadko zdarzało się nawet, że dla
uczczenia pamięci zmarłych wystawiano kilka pomników czy
epitafiów, jednakże tak okazałe monumenty jakie wzniesiono
Trzebickiemu nie należą do zjawisk pospolitych8.
Fakt, że nagrobek Trzebickiego u jezuitów powstał jako
drugi z kolei, można wytłumaczyć dość prosto. Było bowiem
wolą biskupa, aby po śmierci zwłoki jego spoczęły w podzie-
miach kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła, a nie ■—■ jak nakazywała
tradycja — w katedrze. Był jednak Trzebicki biskupem kra-
kowskim, wśród pomników znajdujących się na Wawelu nie
mogło zabraknąć i jego nagrobka. Zapewne ze względów na-
tury urzędowej Cieński wznosząc wujowi mauzolea pierw-
szeństwo dał kościołowi katedralnemu, którego sam przecież
był dziekanem9. Za to nagrobek w kościele jezuitów-— miej-
scu, które wybrał sobie Trzebicki — jest okazalszy od kate-
dralnego, z bardziej rozbudowanym programem ideowym.
Nie ulega wątpliwości, że ustawienie okazałego pomnika
w kościele ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie miało na celu przede
wszystkim gloryfikację zmarłego biskupa. Stąd też strefa
ziemskich zasług i godności ma w nagrobku dominujące zna-
czenie. Centralnie umieszczone popiersie zmarłego jest głów-
nym punktem skupiającym uwagę widza oraz koncentrującym
działanie pozostałych postaci tworzących całość dekoracji
rzeźbiarskiej10. Do podkreślenia tej jego nadrzędności nie po-
służyły większe rozmiary, lecz fakt podporządkowania całej
dekoracji głównej roli, którą gra tu biust biskupa. Jest on
zarazem ośrodkiem kompozycyjnym nagrobka i najbardziej
eksponowanym fragmentem całości. Ku niemu zwrócone są
obie personifikacje cnót zmarłego, ono też stanowi przedmiot
zainteresowania aniołków. Wszystko to razem z umieszczonymi
w zwieńczeniu atrybutami świeckiej i duchownej władzy
Trzebickiego zmierza do podkreślenia zasług jakie za życia
położył dla Kościoła i kraju. Sposób rozmieszczenia posągów
i atrybutów jest konsekwencją takiej koncepcji. Kobieta
uosabiająca Wiarę oraz symbole duchownej władzy zmarłego—-
— infuła i pastorał — znajdują się po ważniejszej, heraldycz-
nie prawej stronie nagrobka. Najpierw bowiem i przede
wszystkim był Trzebicki biskupem, a dopiero potem dostoj-
nikiem państwowym i politykiem. Dlatego Męstwo oraz ksią-
żęca mitra i miecz znajdują się po lewej (heraldycznie) stronie
wizerunku zmarłego. Jest w tym ustawieniu szereg konsek-
wencji głębszej nieco natury, wiele bowiem zasług politycz-
nych Trzebickiego wynikło z piastowania przezeń godne ści
biskupa. I stąd mitra książęca, którą otrzymał wraz z księst-
wem siewierskim jako biskup krakowski, jest jakby pochodną
infuły. Także i sprawa miecza, stanowiącego zdaje się aluzję
przede wszystkim do pełnionej przez Trzebickiego funkcji
interreksa, przedstawia się podobnie11. Dlatego miecz umie-
effigie, conzpicuum. Inter Honorum, guae gessit, inzignia, Gentiliciuz olor,
in marmor et ipze obrigezzenz, zpectatur, zubiecto virtutum teste, grata Prae-
zuliz zui renoraretur memoria, vel defuncti dolor ezcitaretur hunc, templum
noztrum lugubri apparatu funebrium ignibuz luminum accendit, copiosis pro
prizzima Anima litatiz hoztiiz ad Maiorem Aram praecinente tocaliuz dieto.
Za udostępnienie do wglądu fotokopii powyższego tekstu winnam po-
dziękowanie ks. Tadeuszowi Natońskiemu.
7 HOSZOWSKI, o.c.„ s. 22 podaje datę urodzenia Trzebickiego
— 23 listopada 1607 r. Wiadomość ta różni się od informacji zawartej
w tekście umieszczonym na nagrobku. Niestety Hoszowski, nie podaje
źródła, z jakiego zaczerpnął dane dotyczące urodzin biskupa.
8 Nie należało do rzadkości wystawianie kilku pomników tej samej
osobie. W Krakowie np. bpowi Gembickiemu, oprócz nagrobka w katedrze,
wystawiono epitafium w kościele bernardynów, a bpowi Szyszkowskiemu
— nagrobki w katedrze oraz w kaplicy Męki Pańskiej przy kościele francisz-
kanów. Jednakże rozmach z jakim wykonano pomniki Trzebickiego, ich
rozmiary oraz niewątpliwie duży koszt, są zjawiskiem rzadkim.
9 W Arch. Kapituły Krak. (AAC vol. XVI, k. 432 v) zachowała się
zapiska z dnia 1.VII.1683 r. zawierająca zgodę Kapituły na ustawienie
nagrobka Trzebickiego w katedrze wawelskiej. W uzyskaniu tej informacji
pomocny mi był dr Michał Rożek.
10 H. S’JACOB, Idealizm and Realizm. A Study of Sepulchral Symbo-
lizm, Leiden 1954, s. 190.
11 Zgodnie z hierarchią duchowieństwa katolickiego w Polsce najwyż-
szym dostojnikiem był po arcybiskupie gnieźnieńskim biskup krakowski.
W czasie elekcji Jana III Sobieskiego wakowała stolica arcybiskupia, dla-
tego urząd interrexa sprawował Trzebicki jako bp krakowski.
180
II. 3. Nagrobek bpa A. Trzebickiego, fragment: alegoria
Wiary. (Fot. T. Kaźmierski)
Trzebicki w chwili śmierci miał lat 73, a więc urodził się
w r. 16067, uroczyste nabożeństwo połączone z ustawieniem
nagrobka przypadałoby więc w 90 rocznicę jego urodzin.
Przez blisko 300 lat, w czasie których różne koleje losu
przechodził kościół ŚŚ. Piotra i Pawła, pomnik bpa Trzebic-
kiego oparł się zniszczeniu i dotrwał do dziś z niewielkimi
tylko uszkodzeniami (por. przyp. 4).
Sztuka baroku rozwijająca się po Soborze Trydenckim
zawiera w sobie szczególnie wiele treści symbolicznych. Dosko-
nałą zaś dziedziną dla rozkwitu rozmaitych koncepcji ideowych
była plastyka nagrobna. Nierzadko zdarzało się nawet, że dla
uczczenia pamięci zmarłych wystawiano kilka pomników czy
epitafiów, jednakże tak okazałe monumenty jakie wzniesiono
Trzebickiemu nie należą do zjawisk pospolitych8.
Fakt, że nagrobek Trzebickiego u jezuitów powstał jako
drugi z kolei, można wytłumaczyć dość prosto. Było bowiem
wolą biskupa, aby po śmierci zwłoki jego spoczęły w podzie-
miach kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła, a nie ■—■ jak nakazywała
tradycja — w katedrze. Był jednak Trzebicki biskupem kra-
kowskim, wśród pomników znajdujących się na Wawelu nie
mogło zabraknąć i jego nagrobka. Zapewne ze względów na-
tury urzędowej Cieński wznosząc wujowi mauzolea pierw-
szeństwo dał kościołowi katedralnemu, którego sam przecież
był dziekanem9. Za to nagrobek w kościele jezuitów-— miej-
scu, które wybrał sobie Trzebicki — jest okazalszy od kate-
dralnego, z bardziej rozbudowanym programem ideowym.
Nie ulega wątpliwości, że ustawienie okazałego pomnika
w kościele ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie miało na celu przede
wszystkim gloryfikację zmarłego biskupa. Stąd też strefa
ziemskich zasług i godności ma w nagrobku dominujące zna-
czenie. Centralnie umieszczone popiersie zmarłego jest głów-
nym punktem skupiającym uwagę widza oraz koncentrującym
działanie pozostałych postaci tworzących całość dekoracji
rzeźbiarskiej10. Do podkreślenia tej jego nadrzędności nie po-
służyły większe rozmiary, lecz fakt podporządkowania całej
dekoracji głównej roli, którą gra tu biust biskupa. Jest on
zarazem ośrodkiem kompozycyjnym nagrobka i najbardziej
eksponowanym fragmentem całości. Ku niemu zwrócone są
obie personifikacje cnót zmarłego, ono też stanowi przedmiot
zainteresowania aniołków. Wszystko to razem z umieszczonymi
w zwieńczeniu atrybutami świeckiej i duchownej władzy
Trzebickiego zmierza do podkreślenia zasług jakie za życia
położył dla Kościoła i kraju. Sposób rozmieszczenia posągów
i atrybutów jest konsekwencją takiej koncepcji. Kobieta
uosabiająca Wiarę oraz symbole duchownej władzy zmarłego—-
— infuła i pastorał — znajdują się po ważniejszej, heraldycz-
nie prawej stronie nagrobka. Najpierw bowiem i przede
wszystkim był Trzebicki biskupem, a dopiero potem dostoj-
nikiem państwowym i politykiem. Dlatego Męstwo oraz ksią-
żęca mitra i miecz znajdują się po lewej (heraldycznie) stronie
wizerunku zmarłego. Jest w tym ustawieniu szereg konsek-
wencji głębszej nieco natury, wiele bowiem zasług politycz-
nych Trzebickiego wynikło z piastowania przezeń godne ści
biskupa. I stąd mitra książęca, którą otrzymał wraz z księst-
wem siewierskim jako biskup krakowski, jest jakby pochodną
infuły. Także i sprawa miecza, stanowiącego zdaje się aluzję
przede wszystkim do pełnionej przez Trzebickiego funkcji
interreksa, przedstawia się podobnie11. Dlatego miecz umie-
effigie, conzpicuum. Inter Honorum, guae gessit, inzignia, Gentiliciuz olor,
in marmor et ipze obrigezzenz, zpectatur, zubiecto virtutum teste, grata Prae-
zuliz zui renoraretur memoria, vel defuncti dolor ezcitaretur hunc, templum
noztrum lugubri apparatu funebrium ignibuz luminum accendit, copiosis pro
prizzima Anima litatiz hoztiiz ad Maiorem Aram praecinente tocaliuz dieto.
Za udostępnienie do wglądu fotokopii powyższego tekstu winnam po-
dziękowanie ks. Tadeuszowi Natońskiemu.
7 HOSZOWSKI, o.c.„ s. 22 podaje datę urodzenia Trzebickiego
— 23 listopada 1607 r. Wiadomość ta różni się od informacji zawartej
w tekście umieszczonym na nagrobku. Niestety Hoszowski, nie podaje
źródła, z jakiego zaczerpnął dane dotyczące urodzin biskupa.
8 Nie należało do rzadkości wystawianie kilku pomników tej samej
osobie. W Krakowie np. bpowi Gembickiemu, oprócz nagrobka w katedrze,
wystawiono epitafium w kościele bernardynów, a bpowi Szyszkowskiemu
— nagrobki w katedrze oraz w kaplicy Męki Pańskiej przy kościele francisz-
kanów. Jednakże rozmach z jakim wykonano pomniki Trzebickiego, ich
rozmiary oraz niewątpliwie duży koszt, są zjawiskiem rzadkim.
9 W Arch. Kapituły Krak. (AAC vol. XVI, k. 432 v) zachowała się
zapiska z dnia 1.VII.1683 r. zawierająca zgodę Kapituły na ustawienie
nagrobka Trzebickiego w katedrze wawelskiej. W uzyskaniu tej informacji
pomocny mi był dr Michał Rożek.
10 H. S’JACOB, Idealizm and Realizm. A Study of Sepulchral Symbo-
lizm, Leiden 1954, s. 190.
11 Zgodnie z hierarchią duchowieństwa katolickiego w Polsce najwyż-
szym dostojnikiem był po arcybiskupie gnieźnieńskim biskup krakowski.
W czasie elekcji Jana III Sobieskiego wakowała stolica arcybiskupia, dla-
tego urząd interrexa sprawował Trzebicki jako bp krakowski.
180