DOI article:
Daranowska-Łukaszewska, Joanna: Nagrobek biskupa Andrzeja Trzebickiego w kościele śś. Piotra i Pawła w Krakowie
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0195
NAGROBEK BISKUPA A. TRZEBICKIEGO W KRAKOWIE
szczony symetrycznie do pastorału, nie jest tylko jego optycz-
nym równoważnikiem, lecz także elementem wynikającym
z biskupiej godności zmarłego. Uzupełnieniem tej apoteozy
jest długi i zawiły napis o charakterze panegirycznym umie-
szczony na tablicy pod popiersiem, gdzie wszystkie zasługi
zmarłego zostały sumiennie wyliczone12. Nie przypadko-
we wydaje się też zastosowanie w girlandach liści dębowych,
rzadko używanych w plastyce nagrobnej i nieczęsto spoty-
kanych w sztuce sakralnej. Uważany niekiedy za Drzewo
Krzyża Św.13, dąb, został tu użyty raczej jako symbol wy-
trwałości i siły, którymi to zaletami odznaczał się biskup.
Rola aniołków opłakujących zmarłego wydaje się dość
jednoznaczna, są to jakby odpowiedniki występujących
wcześniej w sztuce polskiej płaczków czy spotykanych później
geniuszów śmierci. Treściowo wydają się bliższe tym pierwszym
i taka też była zapewne idea autora.
Skrzydlata czaszka wsparta o tablicę epitafijną to bardzo
dalekie echo piszącej śmierci z berniniowskiego nagrobka Urba-
na VIII Barberiniego w bazylice Św. Piotra na Watykanie,
gdzie spełnia ona rolę zwykle przypadającą Clio, Historii lub
Sławie14'. j
Celowo wspominany tu jako ostatni z elementów gloryfikują-
cych Trzebickiego kartusz z herbem wieńczący nagrobek,
należy do elementów będących powszechnym dobrem sztuki
tego czasu, a zwłaszcza plastyki sepulkralnej. Taki kartusz,
nakryty prałackim kapeluszem, to nieodłączny niemal ele-
ment epitafiów duchowmych15, spotykany także w wizerun-
kach osób żyjących, a nawet w zwieńczeniach ołtarzy i porta-
lach. W wypadku Trzebickiego umieszczenie herbu w zwień-
czeniu nagrobka prócz Wyrazu powszechnej mody, zawiera
w sobie specyficzną symbolikę, ze względu na sam herb.
Łabędź bowiem — biały ptak — symbolizuje czystość. Tak
też został użyty na wybitym ku czci biskupa w r. 1677 medalu,
gdzie przedstawiono Trzebickiego na rewersie wraz z napisem
Candore, co znaczy białością lub szczerością16. Umieszczenie
takiego kartusza na szczycie jest więc wyrazem czci dla
największej może z zalet biskupa —■ prawości.
Również pozaziemska sfera znalazła odbicie w nagrobku.
Ujęcie biustu Trzebickiego przez dwa muskelmany, które nie
są niczym innym jak personifikacjami śmierci17 kieruje zain-
teresowanie patrzących ku światowi zmarłych, a maszlowe
wgłębienie niszy mieszczącej popiersie jest symbolem nowego
życia jakie rozpoczął biskup18. Personifikacje śmierci nie
tylko symbolizują to nowe życie duchowe, lecz także są obra-
zem przekształcenia rzeczy i zapowiedzią zmartwychwstania19.
Nie wydaje się też całkiem mechaniczne umieszczenie musz-
12 Tekst napisu przytoczono w przyp. 5.
13 J. E. CIRLOT, A Dictionary of Symbole, New York 1962, s. 227;
— G. FERGUSON, Signs and Symbols in Christian Art, New York 1954,
s. 43.
14 E. PANOFSKY, Mors vitae testimmium, Studien zur Toskanischen
Kunst (Prestel-Yerlag), Munchen 1964, s. 222.
15 Np. nagrobek bpa P. Gembickiego na Wawelu, epitafium bpa Opaliń-
skiego w Chełmży itp., por.: Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. IV, Miasto,
Kraków, cz. 1, Wawel, Warszawa 1965, s. 77, fig. 660; — ibidem, t. XI,
woj. bydgoskie, z. 16, powiat toruński, Warszawa 1972, s. 17. fig. 208.
16 Por. HOSZOWSKI, o.c., s. 11—113 oraz przyp. na s. 112.
17 CIRLOT, o.c., s. 74; — R. van MARLE, Iconographie de l’Art
Profane au Moyen-Age et a la Renaissance II, Paris 1962, s. 361—415.
18 s'JACOB, o.c., s. 192, 193.
19 CIRLOT, o.c., s. 74.
20 J. SAMEK, Ołtarz główny w kościele ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie
(Geneza koncepcji ikonograficznej), ,,Zesz. Nauk. UJ" CXLVII „Prace
z historii sztuki" 1967, z. 5, s. 87 i nn.
21 Ibidem.
22 Por. J. BYSTROŃ, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce II, Warszawa
1950, s. 111; — E. ANGYAL, Świat słowiańskiego baroku, Warszawa 1972,
s. 231—232.
II. 4. Nagrobek bpa A. Trzebickiego, fragment: alegoria
Męstwa. (Fot. J. Langda)
lowych nimbów za głowami cnót — miały one zapewne towa-
rzyszyć biskupowi w jego życiu wiecznym i w chwili zmar-
twychwstania. Cały nagrobek zawiera w sobie, nieco przytłu-
miony apoteozą zmarłego, element zjawiska określanego w
plastyce sepulkralnej mianem wieczystej adoracji. Zjawisko to,
nie pierwszorzędne w pomniku, nie jest jednak zupełnie przy-
padkowe. Biskup adorował nieznany bliżej ołtarz główny,
który powstał zapewne w 2. ćw. w. XVII, lecz uległ zniszcze-
niu w czasie pożaru w r. 171920. Na miejscu spalonego reta-
bulum wzniesiono nowe w latach 1726—3521. Nie jest zresztą
istotną sprawą forma i treść ołtarza. Adoracja dotyczy bowiem
Najświętszego Sakramentu, zwykle przechowywanego w ta-
bernakulum ołtarza głównego.
Nagrobek nie pozbawiony jest całego zespołu elementów
towarzyszących zazwyczaj uroczystościom pogrzebowym
i spotykanym w coraz częściej pojawiających się u schyłku
w. XVII castrum doloris22. Wspomniane już ecorchets, prócz
181
szczony symetrycznie do pastorału, nie jest tylko jego optycz-
nym równoważnikiem, lecz także elementem wynikającym
z biskupiej godności zmarłego. Uzupełnieniem tej apoteozy
jest długi i zawiły napis o charakterze panegirycznym umie-
szczony na tablicy pod popiersiem, gdzie wszystkie zasługi
zmarłego zostały sumiennie wyliczone12. Nie przypadko-
we wydaje się też zastosowanie w girlandach liści dębowych,
rzadko używanych w plastyce nagrobnej i nieczęsto spoty-
kanych w sztuce sakralnej. Uważany niekiedy za Drzewo
Krzyża Św.13, dąb, został tu użyty raczej jako symbol wy-
trwałości i siły, którymi to zaletami odznaczał się biskup.
Rola aniołków opłakujących zmarłego wydaje się dość
jednoznaczna, są to jakby odpowiedniki występujących
wcześniej w sztuce polskiej płaczków czy spotykanych później
geniuszów śmierci. Treściowo wydają się bliższe tym pierwszym
i taka też była zapewne idea autora.
Skrzydlata czaszka wsparta o tablicę epitafijną to bardzo
dalekie echo piszącej śmierci z berniniowskiego nagrobka Urba-
na VIII Barberiniego w bazylice Św. Piotra na Watykanie,
gdzie spełnia ona rolę zwykle przypadającą Clio, Historii lub
Sławie14'. j
Celowo wspominany tu jako ostatni z elementów gloryfikują-
cych Trzebickiego kartusz z herbem wieńczący nagrobek,
należy do elementów będących powszechnym dobrem sztuki
tego czasu, a zwłaszcza plastyki sepulkralnej. Taki kartusz,
nakryty prałackim kapeluszem, to nieodłączny niemal ele-
ment epitafiów duchowmych15, spotykany także w wizerun-
kach osób żyjących, a nawet w zwieńczeniach ołtarzy i porta-
lach. W wypadku Trzebickiego umieszczenie herbu w zwień-
czeniu nagrobka prócz Wyrazu powszechnej mody, zawiera
w sobie specyficzną symbolikę, ze względu na sam herb.
Łabędź bowiem — biały ptak — symbolizuje czystość. Tak
też został użyty na wybitym ku czci biskupa w r. 1677 medalu,
gdzie przedstawiono Trzebickiego na rewersie wraz z napisem
Candore, co znaczy białością lub szczerością16. Umieszczenie
takiego kartusza na szczycie jest więc wyrazem czci dla
największej może z zalet biskupa —■ prawości.
Również pozaziemska sfera znalazła odbicie w nagrobku.
Ujęcie biustu Trzebickiego przez dwa muskelmany, które nie
są niczym innym jak personifikacjami śmierci17 kieruje zain-
teresowanie patrzących ku światowi zmarłych, a maszlowe
wgłębienie niszy mieszczącej popiersie jest symbolem nowego
życia jakie rozpoczął biskup18. Personifikacje śmierci nie
tylko symbolizują to nowe życie duchowe, lecz także są obra-
zem przekształcenia rzeczy i zapowiedzią zmartwychwstania19.
Nie wydaje się też całkiem mechaniczne umieszczenie musz-
12 Tekst napisu przytoczono w przyp. 5.
13 J. E. CIRLOT, A Dictionary of Symbole, New York 1962, s. 227;
— G. FERGUSON, Signs and Symbols in Christian Art, New York 1954,
s. 43.
14 E. PANOFSKY, Mors vitae testimmium, Studien zur Toskanischen
Kunst (Prestel-Yerlag), Munchen 1964, s. 222.
15 Np. nagrobek bpa P. Gembickiego na Wawelu, epitafium bpa Opaliń-
skiego w Chełmży itp., por.: Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. IV, Miasto,
Kraków, cz. 1, Wawel, Warszawa 1965, s. 77, fig. 660; — ibidem, t. XI,
woj. bydgoskie, z. 16, powiat toruński, Warszawa 1972, s. 17. fig. 208.
16 Por. HOSZOWSKI, o.c., s. 11—113 oraz przyp. na s. 112.
17 CIRLOT, o.c., s. 74; — R. van MARLE, Iconographie de l’Art
Profane au Moyen-Age et a la Renaissance II, Paris 1962, s. 361—415.
18 s'JACOB, o.c., s. 192, 193.
19 CIRLOT, o.c., s. 74.
20 J. SAMEK, Ołtarz główny w kościele ŚŚ. Piotra i Pawła w Krakowie
(Geneza koncepcji ikonograficznej), ,,Zesz. Nauk. UJ" CXLVII „Prace
z historii sztuki" 1967, z. 5, s. 87 i nn.
21 Ibidem.
22 Por. J. BYSTROŃ, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce II, Warszawa
1950, s. 111; — E. ANGYAL, Świat słowiańskiego baroku, Warszawa 1972,
s. 231—232.
II. 4. Nagrobek bpa A. Trzebickiego, fragment: alegoria
Męstwa. (Fot. J. Langda)
lowych nimbów za głowami cnót — miały one zapewne towa-
rzyszyć biskupowi w jego życiu wiecznym i w chwili zmar-
twychwstania. Cały nagrobek zawiera w sobie, nieco przytłu-
miony apoteozą zmarłego, element zjawiska określanego w
plastyce sepulkralnej mianem wieczystej adoracji. Zjawisko to,
nie pierwszorzędne w pomniku, nie jest jednak zupełnie przy-
padkowe. Biskup adorował nieznany bliżej ołtarz główny,
który powstał zapewne w 2. ćw. w. XVII, lecz uległ zniszcze-
niu w czasie pożaru w r. 171920. Na miejscu spalonego reta-
bulum wzniesiono nowe w latach 1726—3521. Nie jest zresztą
istotną sprawą forma i treść ołtarza. Adoracja dotyczy bowiem
Najświętszego Sakramentu, zwykle przechowywanego w ta-
bernakulum ołtarza głównego.
Nagrobek nie pozbawiony jest całego zespołu elementów
towarzyszących zazwyczaj uroczystościom pogrzebowym
i spotykanym w coraz częściej pojawiających się u schyłku
w. XVII castrum doloris22. Wspomniane już ecorchets, prócz
181