DOI Artikel:
Kałamajska-Saeed, Maria: Ołtarz główny w Szczuczynie
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0213
OŁTARZ GŁÓWNY W SZCZUCZYNIE
ścią można powiązać rzeźby ołtarzowe w Szczuczynie z war-
sztatem działającym w Prusach. Identyczne postacie św. św.
Anny i Elżbiety, do najdrobniejszych szczegółów zgodne ze
szczuczyńskimi, znajdowały się w kościele w Sułowie Lidz-
barskim (ił. 16, 17), skąd przeniesione zostały do klasztoru
franciszkańskiego w Stoczku32. Dość ostra polichromia,
będąca zapewne skutkiem domorosłej konserwacji utrudnia
nieco odbiór, jednak uważna analiza pozwala na wychwyce-
nie uderzającego podobieństwa form rzeźbiarskich.
Analizując związki pomiędzy ołtarzem szczuczyńskim
a najbardziej do niego zbliżonymi realizacjami z terenu War-
mii, można wypunktować następujące sprawy:
-— za pierwowzór należy uznać wielki ołtarz ze Świętej Lipki,
fundowany przez bpa T. Potockiego i wykonany przez K.
Peukera. Poza podobieństwami formalnymi należy jeszcze
zwrócić uwagę na identyczną tematykę obrazu w polu
głównym — w obu ołtarzach jest to Matka Boska Śnieżna
wg wpierwowzoru z S. Maria Maggiore w Rzymie.
— kolejnym ołtarzem, gdzie powtarzają się te same osoby
fundatora i wykonawcy jest ołtarz główny w Krośnie,
w kościele projektowanym przez architekta warszaw-
skiego, którego M. Babicka skłonna była utożsamiać
z Józefem Piolą33.
— do tej samej grupy wywodzącej się ze wzoru w Świętej
Lipce należy ołtarz główny w kościele jezuitów' w Branie-
wie, wykonany przez ucznia i wspólnika K. Peukera —■
■— Jana Chrystiana Schmidta. Rzeźby bocznego ołtarza,
wykonanego przez ten sam warsztat, stanowią bliźniaczy
zespół w stosunku do rzeźb ołtarza szczuczyńskiego.
Występuje więc znamienne powtarzanie się związków za-
chodzących zarówno pomiędzy cechami formalnymi i treś-
ciowymi samych dzieł, jak też we wzajemnych powiązaniach
ich twórców — fundatora i Wykonawców. Biskup Potocki,
stryj Elżbiety Marcinowej Szczuczyny zatrudniał z pewno-
ścią Krzysztofa Peukera, a z pewnym prawdopodobieństwem
Józefa Piolę. Pierwszy z nich jest mistrzem i teściem J. Ch.
Schmidta, drugi zaś architektem-projektantem klasztoru
i kościoła pijarów w Szczuczynie oraz pałacu w Nakomiadach,
leżących w bezpośrednim sąsiedztwde Reszla, gdzie mieli pra-
cownie obaj rzeźbiarze.
Uznając znaczenie koneksji personalnych fundatorów
z wykonawcami trzeba równocześnie pamiętać o zasięgu
oddziaływania nowo powstałego imponującego założenia jezuic-
kiego w Świętej Lipce, rozpatrując je zarazem w aspekcie
silnej konkurencji pomiędzy zakonami pijarów*' i jezuitów.
Święta Lipka stanowiła enklawę katolicyzmu w protestanckich
Prusach, była więc niejako sama przez się miejscem bardzo
eksponowanym, co ułatwiało propagandowe działanie misji
jezuickiej. Pijarzy w nadgranicznym Szczuczynie zostali
zgodnie z wolą fundatora osadzeni dla szerzenia wiary katoli-
ckiej i nawracania heretyków pruskich. Cele obu fundacji
były zatem bardzo zbieżne, a ośrodki kultu — oba poświęcono
Marii — siłą rzeczy konkurujące ze sobą z racji położenia
w stosunkowo niewielkiej odległości, adresowania w tym sa-
mym kierunku celów misyjnych, wreszcie obsadzenia przez
rywalizujące z sobą zakony. Z tych też Względów można
uznać, że podobieństwo formalne i treściowe ołtarza szczu-
czyńskiego wynikło z inicjatywy samych pijarów i było przez
nich programowo założone. Po śmierci Stanisława Szczuki
kolegium nie było już krępowane wolą i zdecydowaną indy-
widualnością fundatora, jest natomiast wysoce prawdopodob-
ne, że na wyborze środków wyrazu i wykonawców zaważył
autorytet Teodora Potockiego, wówczas już prymasa.
W polu środkowym ołtarza umieszony jest obraz Matki
Boskiej Śnieżnej (il. 18), który znajdował się w Szczuczynie
już co najmniej od 1701 r., w pierwotnym drewnianym
kościele34. Jako najstarszy element wyposażenia obecnego
II. S. Ołtarz główny w farze w Ornecie, zapewne J. Ch. Schmidt,
ok. 1740. (Fot. J. Langda)
kościoła i niewątpliwy dar Szczuków, jest w zasadzie jedynym
obiektem związanym z osobami głównych fundatorów —
króla Jana III i Podkanclerzego S.A. Szczuki. Według wiaro-
godnego przekazu otrzymany został z Rzymu, jak świadczy
32 Ibidem, il. 725.
33 BABICKA, o.c., s. 60—61.
34 AGAD, ABP 163a, t. 42, s. 1346 list S. A. Szczuki do żony z 25.11
1701.
199
ścią można powiązać rzeźby ołtarzowe w Szczuczynie z war-
sztatem działającym w Prusach. Identyczne postacie św. św.
Anny i Elżbiety, do najdrobniejszych szczegółów zgodne ze
szczuczyńskimi, znajdowały się w kościele w Sułowie Lidz-
barskim (ił. 16, 17), skąd przeniesione zostały do klasztoru
franciszkańskiego w Stoczku32. Dość ostra polichromia,
będąca zapewne skutkiem domorosłej konserwacji utrudnia
nieco odbiór, jednak uważna analiza pozwala na wychwyce-
nie uderzającego podobieństwa form rzeźbiarskich.
Analizując związki pomiędzy ołtarzem szczuczyńskim
a najbardziej do niego zbliżonymi realizacjami z terenu War-
mii, można wypunktować następujące sprawy:
-— za pierwowzór należy uznać wielki ołtarz ze Świętej Lipki,
fundowany przez bpa T. Potockiego i wykonany przez K.
Peukera. Poza podobieństwami formalnymi należy jeszcze
zwrócić uwagę na identyczną tematykę obrazu w polu
głównym — w obu ołtarzach jest to Matka Boska Śnieżna
wg wpierwowzoru z S. Maria Maggiore w Rzymie.
— kolejnym ołtarzem, gdzie powtarzają się te same osoby
fundatora i wykonawcy jest ołtarz główny w Krośnie,
w kościele projektowanym przez architekta warszaw-
skiego, którego M. Babicka skłonna była utożsamiać
z Józefem Piolą33.
— do tej samej grupy wywodzącej się ze wzoru w Świętej
Lipce należy ołtarz główny w kościele jezuitów' w Branie-
wie, wykonany przez ucznia i wspólnika K. Peukera —■
■— Jana Chrystiana Schmidta. Rzeźby bocznego ołtarza,
wykonanego przez ten sam warsztat, stanowią bliźniaczy
zespół w stosunku do rzeźb ołtarza szczuczyńskiego.
Występuje więc znamienne powtarzanie się związków za-
chodzących zarówno pomiędzy cechami formalnymi i treś-
ciowymi samych dzieł, jak też we wzajemnych powiązaniach
ich twórców — fundatora i Wykonawców. Biskup Potocki,
stryj Elżbiety Marcinowej Szczuczyny zatrudniał z pewno-
ścią Krzysztofa Peukera, a z pewnym prawdopodobieństwem
Józefa Piolę. Pierwszy z nich jest mistrzem i teściem J. Ch.
Schmidta, drugi zaś architektem-projektantem klasztoru
i kościoła pijarów w Szczuczynie oraz pałacu w Nakomiadach,
leżących w bezpośrednim sąsiedztwde Reszla, gdzie mieli pra-
cownie obaj rzeźbiarze.
Uznając znaczenie koneksji personalnych fundatorów
z wykonawcami trzeba równocześnie pamiętać o zasięgu
oddziaływania nowo powstałego imponującego założenia jezuic-
kiego w Świętej Lipce, rozpatrując je zarazem w aspekcie
silnej konkurencji pomiędzy zakonami pijarów*' i jezuitów.
Święta Lipka stanowiła enklawę katolicyzmu w protestanckich
Prusach, była więc niejako sama przez się miejscem bardzo
eksponowanym, co ułatwiało propagandowe działanie misji
jezuickiej. Pijarzy w nadgranicznym Szczuczynie zostali
zgodnie z wolą fundatora osadzeni dla szerzenia wiary katoli-
ckiej i nawracania heretyków pruskich. Cele obu fundacji
były zatem bardzo zbieżne, a ośrodki kultu — oba poświęcono
Marii — siłą rzeczy konkurujące ze sobą z racji położenia
w stosunkowo niewielkiej odległości, adresowania w tym sa-
mym kierunku celów misyjnych, wreszcie obsadzenia przez
rywalizujące z sobą zakony. Z tych też Względów można
uznać, że podobieństwo formalne i treściowe ołtarza szczu-
czyńskiego wynikło z inicjatywy samych pijarów i było przez
nich programowo założone. Po śmierci Stanisława Szczuki
kolegium nie było już krępowane wolą i zdecydowaną indy-
widualnością fundatora, jest natomiast wysoce prawdopodob-
ne, że na wyborze środków wyrazu i wykonawców zaważył
autorytet Teodora Potockiego, wówczas już prymasa.
W polu środkowym ołtarza umieszony jest obraz Matki
Boskiej Śnieżnej (il. 18), który znajdował się w Szczuczynie
już co najmniej od 1701 r., w pierwotnym drewnianym
kościele34. Jako najstarszy element wyposażenia obecnego
II. S. Ołtarz główny w farze w Ornecie, zapewne J. Ch. Schmidt,
ok. 1740. (Fot. J. Langda)
kościoła i niewątpliwy dar Szczuków, jest w zasadzie jedynym
obiektem związanym z osobami głównych fundatorów —
króla Jana III i Podkanclerzego S.A. Szczuki. Według wiaro-
godnego przekazu otrzymany został z Rzymu, jak świadczy
32 Ibidem, il. 725.
33 BABICKA, o.c., s. 60—61.
34 AGAD, ABP 163a, t. 42, s. 1346 list S. A. Szczuki do żony z 25.11
1701.
199