DOI article:
Sulerzyska, Teresa: Ryciny Cornelisa van Dalen w siedemnastowiecznych drukach gdańskich
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0353
RYCINY CORNELISA VAN DALEN W DRUKACH GDAŃSKICH XVII W.
jednak wodzem naczelnym był królewicz Władysław, według
słów kronikarza pałający żądzą sławy i oddania swych służb
Rzeczypospolitej30. Wbrew swym chęciom nie mógł niestety
wykorzystać tej okazji by zdobyć zasłużenie wielkie imię
i nie odegrał wówczas znaczniejszej roli poza doradczą. Przy-
był pod Chocim opóźniony, większość jego ponad 10000 żoł-
nierzy liczącej armii przeprawiła się na stronę mołdawską
dopiero 8 września, on sam przeniósł się do obozu Chodkiewi-
cza wcześniej, 3 września, ale od razu zapadl w ciężką i niebez-
pieczną chorobę, i z wielką swą boleścią przez cały ciąg wyprawy
leżał w obozie31. Zaś Zygmunt III pozostawał do końca wojny
we Lwowie na czele zbierającego się pospolitego ruszenia, które
nie dotarło już pod Chocim. Tym niemniej i Sobieski, i inni kro-
nikarze i historycy uwypuklają bohaterstwo Władysława, wi-
dząc w nim nawet mściciela Władysława Warneńczyka32.
Stawił się tutaj szczególny widok; dwaj młodzi, równi urodze-
niem książęta, z jednej strony Władysław pierworodny syn
Zygmunta, z drugiej Osman, wyszli na bojownię, rozprawić się
o całość i sławę tylu ludów pisze Sobieski na początku Pamięt-
nika włączając obu Wazów w chwałę chocimskiego sukcesu33.
Mimo niefortunnych dla królewicza okoliczności kampania ta
otoczyła go w oczach współczesnych uznaniem i związała się
już na trwałe z jego imieniem. Okazywano mu wdzięczność za
ryzykowanie własnej osoby, otrzymywał gratulacje, witano go
w kraju entuzjastycznie, a mieszczanie krakowscy np. gotowi
byli przyjmować go z honorami królewskimi34. Aluzje do wy-
prawy okocimskiej pojawiają się wkrótce w jego portretach,
a w późniejszych, apoteozujących go już jako króla rycinach,
występują w postaci scenek pt. Osmanus Victus zamieszcza-
nych obok przedstawień innych jego „triumfów”35. Jeśli
wykluczymy ze względu ną brak podobieństwa i prestiż mo-
narszy osobę Chodkiewicza, należy przyjąć, iż wieńczonym
na rycinie ex aeguo z Zygmuntem III rycerzem może być
tylko Władysław. Zbroja była już od dawna symbolem rycer-
skiej postawy monarchy. W przeciwieństwie do twarzy króla
opartej na dobrym pierwowzorze, oblicze rycerza wyzierające
spod hełmu jest sprymitywizowane; mało przypominając mło-
dzieńcze portrety królewicza wykazuje jednak analogie do
niektórych słabych i uproszczonych wizerunków Władysława
IV, np. na rycinie Hansa Jammera (Zammera?) z 1643 r.,
o wyraźnych zbieżnościach w rysunku oczu, nosa, ust, wąsów
i fragmentu włosów przy prawym policzku (il. 6)36. W scenie
z królem triumfatorem jadącym na sześciokonnym „rydwa-
nie”, którego wieńczy nadlatująca z tyłu Sława, można
się również dopatrywać aktualnej gloryfikacji wojennych
czynów Władysława IV37. Na pochlebnym dla Wazów pro-
gramie ryciny zaważyć mogły różnorakie powiązania z dworem
II. 13. Karta tytułowa do: Respublica, sive
status Regni Poloniae, Lejda, Elzerier, 1627.
(Fot. Bibl. Uniw. w Warszawie)
królewskim autora Pamiętników, Sobieskiego oraz zwłaszcza
samego nakładcy Jerzego Forstera Bibliopoli K.J.M. Tak on,
30 Jakóba Sobieskiego pamiętnik, o c., s. 17, 41. — Zob. też: TRETIAK
o. c., s. 117—118.
31 Jakóba Sobieskiego pamiętnik, o. c., s. 28, 41; — Pamiętniki, o. c.,
s. 29, 46, 60, 78; — TRETIAK, o. c., s. 139, 147.
32 Pamiętniki, o. c., s. 100.
33 Jakóba Sobieskiego pamiętnik, o. c., s. 1. Autor nie pomija i rzeczy-
wistych zasług Chodkiewicza, fragment przed zacytowanym powyżej zda-
niem brzmi: Dostało mi opisać wyprawę Zygmunta trzeciego Polskiego Króla,
przeciw Osmana Cesarza Tureckiego; wojnę zaiste, jakiej podobnej pamięć
ludzka nie zasięga: nad którą większej wiek śmiertelnych nie widział [...] Losy
sądziły w tajemnych swych wyrokach, aby pohamował 'młodego, dzikiego
tyrana, Karol Chodkiewicz wojewoda wileński, hetman w. lit., mąż dojrzały
wiekiem i rozumem, a doświadczony w wojennych przygodach.
34 W. CZAPLIŃSKI, Na dworze króla Władysława IV, Warszawa
1959, s. 32—35. — Były i głosy bardziej krytycznie oceniające działanie
Zygmunta III i brak tytułu do sławy królewicza Władysława, np. Wacława
Potockiego: w jego pisanej w latach 1671—72, w oparciu o Pamiętnik So-
bieskiego, Wojnie Chocimskiej, m. in. czytamy: Władysław jako wszedł
w obóz, tak z łóżka nie wstał i razu podobien owemu królowi, co go Węgrzy
z sobą na wojnę w kolebce wozili, [... Zygmunt III] Wojska ma trzykroć więcej
niż my, pode Lwowem,/ Z którem śpi do południa, potem barci lowem itp.,
zob. wyd. Warszawa 1880, s. 59, 195, 233, 244, 359.
35 Portret królewicza z ok. 1621 r., z buławą i szyszakiem, w tle kraj-
obraz z twierdzą (Muz Naród. Warsz , Zbiory w jWila-nowie); portret ryto-
wany przez L. Kiliana wg M. Gundelacha, 1625, pół postaci w zbroi prze-
pasanej szarfą, w otoczeniu figur alegorycznych i emblematów odnoszą-
cych się m in. do zwycięstwa pod Chocimiem, Zob. Sztuka dworu Wazów
o. c., nry kat. 133, 152, il. 46, 57. —Karty tytułowe do: E. WASSENBERG,
Gestorum Vladislai IV, Gdańsk (A. HUNEFELD) 1641 (rytował Johann II
Herman) i 1643 (rytował Hans Jammer vel Zammer).
36 Karta tytułowa do WASSENBERGA, jw. — TREIDEROWA,
Przyczynek, o. c., dopatruje się w’postaci rycerza swobodnie ujętego wize-
runku Jakuba Sobieskiego. Nie jest to możliwe ze względu na oznakę do-
wódcy i eksponowanie jego osoby na równi z Zygmuntem III. — Czyny
chocimskie Władysława sławi Opitz w swym panegiryku weselnym: [...]
zaledwie żołnierz a już imperator. Po tych zwycięstwach, po rozbiciu i zmu-
szeniu do ucieczki tyrana, przewyższywszy najznakomitszymi zwycięstwami
chwałę największych wodzów przed Tobą, wkroczyłeś do Krakowa ozdoby
miast jako Feliks ac Triumphator. Cyt. wg LIGACZ, o. c., s. 96. Nasu-
wa się tu powiązanie ze sceną triumfu na rycinie.
37 TREIDEROWA, Przyczynek, o.c., s. 13.
333
jednak wodzem naczelnym był królewicz Władysław, według
słów kronikarza pałający żądzą sławy i oddania swych służb
Rzeczypospolitej30. Wbrew swym chęciom nie mógł niestety
wykorzystać tej okazji by zdobyć zasłużenie wielkie imię
i nie odegrał wówczas znaczniejszej roli poza doradczą. Przy-
był pod Chocim opóźniony, większość jego ponad 10000 żoł-
nierzy liczącej armii przeprawiła się na stronę mołdawską
dopiero 8 września, on sam przeniósł się do obozu Chodkiewi-
cza wcześniej, 3 września, ale od razu zapadl w ciężką i niebez-
pieczną chorobę, i z wielką swą boleścią przez cały ciąg wyprawy
leżał w obozie31. Zaś Zygmunt III pozostawał do końca wojny
we Lwowie na czele zbierającego się pospolitego ruszenia, które
nie dotarło już pod Chocim. Tym niemniej i Sobieski, i inni kro-
nikarze i historycy uwypuklają bohaterstwo Władysława, wi-
dząc w nim nawet mściciela Władysława Warneńczyka32.
Stawił się tutaj szczególny widok; dwaj młodzi, równi urodze-
niem książęta, z jednej strony Władysław pierworodny syn
Zygmunta, z drugiej Osman, wyszli na bojownię, rozprawić się
o całość i sławę tylu ludów pisze Sobieski na początku Pamięt-
nika włączając obu Wazów w chwałę chocimskiego sukcesu33.
Mimo niefortunnych dla królewicza okoliczności kampania ta
otoczyła go w oczach współczesnych uznaniem i związała się
już na trwałe z jego imieniem. Okazywano mu wdzięczność za
ryzykowanie własnej osoby, otrzymywał gratulacje, witano go
w kraju entuzjastycznie, a mieszczanie krakowscy np. gotowi
byli przyjmować go z honorami królewskimi34. Aluzje do wy-
prawy okocimskiej pojawiają się wkrótce w jego portretach,
a w późniejszych, apoteozujących go już jako króla rycinach,
występują w postaci scenek pt. Osmanus Victus zamieszcza-
nych obok przedstawień innych jego „triumfów”35. Jeśli
wykluczymy ze względu ną brak podobieństwa i prestiż mo-
narszy osobę Chodkiewicza, należy przyjąć, iż wieńczonym
na rycinie ex aeguo z Zygmuntem III rycerzem może być
tylko Władysław. Zbroja była już od dawna symbolem rycer-
skiej postawy monarchy. W przeciwieństwie do twarzy króla
opartej na dobrym pierwowzorze, oblicze rycerza wyzierające
spod hełmu jest sprymitywizowane; mało przypominając mło-
dzieńcze portrety królewicza wykazuje jednak analogie do
niektórych słabych i uproszczonych wizerunków Władysława
IV, np. na rycinie Hansa Jammera (Zammera?) z 1643 r.,
o wyraźnych zbieżnościach w rysunku oczu, nosa, ust, wąsów
i fragmentu włosów przy prawym policzku (il. 6)36. W scenie
z królem triumfatorem jadącym na sześciokonnym „rydwa-
nie”, którego wieńczy nadlatująca z tyłu Sława, można
się również dopatrywać aktualnej gloryfikacji wojennych
czynów Władysława IV37. Na pochlebnym dla Wazów pro-
gramie ryciny zaważyć mogły różnorakie powiązania z dworem
II. 13. Karta tytułowa do: Respublica, sive
status Regni Poloniae, Lejda, Elzerier, 1627.
(Fot. Bibl. Uniw. w Warszawie)
królewskim autora Pamiętników, Sobieskiego oraz zwłaszcza
samego nakładcy Jerzego Forstera Bibliopoli K.J.M. Tak on,
30 Jakóba Sobieskiego pamiętnik, o c., s. 17, 41. — Zob. też: TRETIAK
o. c., s. 117—118.
31 Jakóba Sobieskiego pamiętnik, o. c., s. 28, 41; — Pamiętniki, o. c.,
s. 29, 46, 60, 78; — TRETIAK, o. c., s. 139, 147.
32 Pamiętniki, o. c., s. 100.
33 Jakóba Sobieskiego pamiętnik, o. c., s. 1. Autor nie pomija i rzeczy-
wistych zasług Chodkiewicza, fragment przed zacytowanym powyżej zda-
niem brzmi: Dostało mi opisać wyprawę Zygmunta trzeciego Polskiego Króla,
przeciw Osmana Cesarza Tureckiego; wojnę zaiste, jakiej podobnej pamięć
ludzka nie zasięga: nad którą większej wiek śmiertelnych nie widział [...] Losy
sądziły w tajemnych swych wyrokach, aby pohamował 'młodego, dzikiego
tyrana, Karol Chodkiewicz wojewoda wileński, hetman w. lit., mąż dojrzały
wiekiem i rozumem, a doświadczony w wojennych przygodach.
34 W. CZAPLIŃSKI, Na dworze króla Władysława IV, Warszawa
1959, s. 32—35. — Były i głosy bardziej krytycznie oceniające działanie
Zygmunta III i brak tytułu do sławy królewicza Władysława, np. Wacława
Potockiego: w jego pisanej w latach 1671—72, w oparciu o Pamiętnik So-
bieskiego, Wojnie Chocimskiej, m. in. czytamy: Władysław jako wszedł
w obóz, tak z łóżka nie wstał i razu podobien owemu królowi, co go Węgrzy
z sobą na wojnę w kolebce wozili, [... Zygmunt III] Wojska ma trzykroć więcej
niż my, pode Lwowem,/ Z którem śpi do południa, potem barci lowem itp.,
zob. wyd. Warszawa 1880, s. 59, 195, 233, 244, 359.
35 Portret królewicza z ok. 1621 r., z buławą i szyszakiem, w tle kraj-
obraz z twierdzą (Muz Naród. Warsz , Zbiory w jWila-nowie); portret ryto-
wany przez L. Kiliana wg M. Gundelacha, 1625, pół postaci w zbroi prze-
pasanej szarfą, w otoczeniu figur alegorycznych i emblematów odnoszą-
cych się m in. do zwycięstwa pod Chocimiem, Zob. Sztuka dworu Wazów
o. c., nry kat. 133, 152, il. 46, 57. —Karty tytułowe do: E. WASSENBERG,
Gestorum Vladislai IV, Gdańsk (A. HUNEFELD) 1641 (rytował Johann II
Herman) i 1643 (rytował Hans Jammer vel Zammer).
36 Karta tytułowa do WASSENBERGA, jw. — TREIDEROWA,
Przyczynek, o. c., dopatruje się w’postaci rycerza swobodnie ujętego wize-
runku Jakuba Sobieskiego. Nie jest to możliwe ze względu na oznakę do-
wódcy i eksponowanie jego osoby na równi z Zygmuntem III. — Czyny
chocimskie Władysława sławi Opitz w swym panegiryku weselnym: [...]
zaledwie żołnierz a już imperator. Po tych zwycięstwach, po rozbiciu i zmu-
szeniu do ucieczki tyrana, przewyższywszy najznakomitszymi zwycięstwami
chwałę największych wodzów przed Tobą, wkroczyłeś do Krakowa ozdoby
miast jako Feliks ac Triumphator. Cyt. wg LIGACZ, o. c., s. 96. Nasu-
wa się tu powiązanie ze sceną triumfu na rycinie.
37 TREIDEROWA, Przyczynek, o.c., s. 13.
333