DOI Artikel:
Kowecka, Elżbieta: O nieznanej akwareli Zygmunta Vogla i francuskim serwisie Antoniego Ostrowskiego
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0379
NIEZNANA AKWARELA ZYGMUNTA VOGLA I SERWIS ANTONIEGO OSTROWSKIEGO
Urodzony w 1782. r. Antoni był synem Tomasza Ostrow-
skiego, kasztelana w czasach stanisławowskich. Wcześnie
przysposabiany do służby publicznej i działalności gospodar-
czej okazał następnie spore zdolności w obu tych dziedzinach.
Już jako kilkunastoletni młodzieniec otrzymał od ojca (który
dzięki zręcznie prowadzonym interesom ziemskim i przemy-
słowym dorobił się sporej fortuny majątek) Ujazd (Mazowsze),
gdzie z powodzeniem gospodarował. W latach dwudziestych
XIXw. założył — wzorową pod względem urbanistycznym —
osadę włókienniczą Tomaszów Mazowiecki. W swoich dobrach
rozwijał rolnictwo i przemysł. Brał udział w życiu publicznym.
Był posłem na sejmy w Księstwie Warszawskim i oficerem
wojsk polskich. Po upadku Napoleona wszedł w skład depu-
tacji polskiej witającej Aleksandra I na kongresie wiedeńskim,
a następnie po proklamowaniu przez cara utworzenia Kró-
lestwa Polskiego znalazł się w następnej deputacji do Pa-
ryża, która 30 sierpnia 1815 r. została przyjęta — jako przed-
stawicielstwo narodu polskiego — przez Aleksandra I prze-
bywającego wówczas we Francji. W Królestwie piastował
godność senatora-kasztelana. Był dowódcą Gwardii Naro-
dowej w powstaniu listopadowym, a po jego upadku dzia-
łaczem emigracyjnym we Francji24 25.
Ciekaw świata, zamiast wysiadywać dworskie przedpo-
koje — w czasie pobytu w Paryżu w deputacji do Aleksandra
I — większość czasu poświęcał jak się zdaje, na zwiedzanie
miasta i jego okolic. Do Sevres zawiodły go zapewne zarówno
względy praktyczne, jak i chęć poznania słynnego zakładu.
Wtedy właśnie musiał nawiązać znajomość z Brogniartem
i wspomnieć mu o rysunkach Vogla. Również wtedy złożył
kolejno dwa zamówienia. Pierwsze z nich, które wpłynęło za
pośrednictwem wspomnianego magazynu paryskiego, zostało
zanotowane w księgach Manufaktury pod datą 29 sierpnia
1815 r.2s Miał to być serwis d’Entre et Desser, biały, ze szla-
kiem koloru nankinowego, z zielonym ornamentem oraz z cy-
frą złożoną z 3 liter pośrodku. Niestety w zapisie nie wymie-
niono, o jakie litery chodziło. Natomiast odręczny szkic
ornamentu zachował się na jednej z kart wyszczególniających
zamówienie (il. 4). Posłużył on do odnalezienia pierwowzoru
tegoż rysunku w przechowywanych w Archiwum pudle z ry-
sunkami ornamentów umieszczonych na naczyniach (il. 5).
Rysunek został wykonany przez Richarda, jednego z dekora-
torów zatrudnionych podówczas w Manufakturze. Ostrowski
wskazał go prawdopodobnie spośród innych wzorów, które
zakład przedkładał swoim klientom do wyboru.
Zapiski w księdze zamówień wymieniają koszt produkcji
1 sztuki każdego rodzaju naczynia (il. 6). Możemy więc odtwo-
rzyć rodzaje naczyń, z jakich składał się serwis. Możemy też
— dzięki zachowanemu wzornikowi przedmiotów wykony-
wanych w Manufakturze26 — odtworzyć wygląd przynaj-
mniej części tych naczyń.
Na początku XIX w. nie było jeszcze ustalonych reguł —
— jak to miało miejsce później — jakie naczynia i w jakich
ilościach wchodzą w skład serwisów. Zależało to od potrzeb
i gustu zamawiającego, od zmieniającej się mody na sposób
zastawiania stołu, od tego wreszcie, co jadano w kraju,
dla którego serwis był przeznaczony27. Zdarzało się, iż stół
nakrywano naczyniami pochodzącymi z różnych komple-
tów, a już niemal regułą było, że naczynia porcelanowe
uzupełniano srebrnymi (w uboższych domach cynowymi).
Np. w serwisach francuskich doby Napoleońskiej nie spotyka-
li. 5. Projekt ornamentu talerza wykonany przez Richarda
w 1815 r. AMS, sygn. Y 26, Les chifres reoenant aux registre
de tarifes de peinture et cataloge de dessin. (Fot. AMS)
my prawie dużych półmisków porcelanowych, bowiem ów-
czesny zwyczaj nakazywał podawanie potraw na półmiskach
srebrnych28. Być może nie bez wpływu na to był również
fakt, iż początkowo manufaktury porcelanowe miały duże
trudności z wykonaniem, a zwłaszcza wypaleniem ogromnych
półmisków przeznaczonych pod pieczyste, które często ulegały
deformacji w czasie wypalania.
Rodzaje naczyń zamówione przez Ostrowskiego wskazują,
że miał to być serwis obiadowy, a właściwie serwis przeznaczo-
ny na wielkie przyjęcia, kiedy to stół — ówczesnym zwycza-
jem, wywodzącym się z Francji, a przyjętym i u nas — zasta-
wiany był od nowa kilkakrotnie. Porządek wystawnego obiadu
składał się w zasadzie z trzech etapów. Pierwszy z nich obejmo-
wał tak zwane entrbe (zupy, przystawki) i releve (potrawy
z mięsa i ryb, ale nie pieczone); drugi — les rots (pieczyste)
i entremet (paszteciki, jarzyny, sałaty); trzeci w końcu—de-
sery (lody, owoce, cukry, sery)29. Podczas każdego z tych
24 L. CHODŹKO, Historia domu Rawitów-Ostrowskich, Lwów 1873,
t. II; — A. OSTROWSKI, Pamiętnik z czasów powstania listopadowego,
wyd. K. i W. ROSTOCCY, Wrocław, Warszawa... 1961.
25 Archiwum Manufaktury w Sdvres (dalej AMS), sygn. Pb-L III
Travaux 1815—1816.
26 AMS, sygn. Y 22 Tarifes avec Formes.
27 Tak np. w serwisie wykonanym w Sóvres pod koniec XVIII w.
dla żony następcy tronu hiszpańskiego znalazły się półmiski a bigarde,
czyli na małe, gorzkie pomarańcze będące lokalnym przysmakiem. —
D. GUILLEME-BRULON, Un grand serrice rogal en porcelaine de Stores:
le Sernice des Asturies, ,,Revue des Archeologues et Historiens d’art de
Louvain” VIII, 1975, s. 136.
28 Les grandes seroices de Stores, Paris. 1951, s. 18.
29 J.P. ARON, Le magneur du XI Xe sitole, Paris 1973, s. 238; — Trak-
tat o śniadaniu. Traktat o obiedzie. 0 kawie, „Motyl” 1828, nr 28, s. 68,
72—73.
359
Urodzony w 1782. r. Antoni był synem Tomasza Ostrow-
skiego, kasztelana w czasach stanisławowskich. Wcześnie
przysposabiany do służby publicznej i działalności gospodar-
czej okazał następnie spore zdolności w obu tych dziedzinach.
Już jako kilkunastoletni młodzieniec otrzymał od ojca (który
dzięki zręcznie prowadzonym interesom ziemskim i przemy-
słowym dorobił się sporej fortuny majątek) Ujazd (Mazowsze),
gdzie z powodzeniem gospodarował. W latach dwudziestych
XIXw. założył — wzorową pod względem urbanistycznym —
osadę włókienniczą Tomaszów Mazowiecki. W swoich dobrach
rozwijał rolnictwo i przemysł. Brał udział w życiu publicznym.
Był posłem na sejmy w Księstwie Warszawskim i oficerem
wojsk polskich. Po upadku Napoleona wszedł w skład depu-
tacji polskiej witającej Aleksandra I na kongresie wiedeńskim,
a następnie po proklamowaniu przez cara utworzenia Kró-
lestwa Polskiego znalazł się w następnej deputacji do Pa-
ryża, która 30 sierpnia 1815 r. została przyjęta — jako przed-
stawicielstwo narodu polskiego — przez Aleksandra I prze-
bywającego wówczas we Francji. W Królestwie piastował
godność senatora-kasztelana. Był dowódcą Gwardii Naro-
dowej w powstaniu listopadowym, a po jego upadku dzia-
łaczem emigracyjnym we Francji24 25.
Ciekaw świata, zamiast wysiadywać dworskie przedpo-
koje — w czasie pobytu w Paryżu w deputacji do Aleksandra
I — większość czasu poświęcał jak się zdaje, na zwiedzanie
miasta i jego okolic. Do Sevres zawiodły go zapewne zarówno
względy praktyczne, jak i chęć poznania słynnego zakładu.
Wtedy właśnie musiał nawiązać znajomość z Brogniartem
i wspomnieć mu o rysunkach Vogla. Również wtedy złożył
kolejno dwa zamówienia. Pierwsze z nich, które wpłynęło za
pośrednictwem wspomnianego magazynu paryskiego, zostało
zanotowane w księgach Manufaktury pod datą 29 sierpnia
1815 r.2s Miał to być serwis d’Entre et Desser, biały, ze szla-
kiem koloru nankinowego, z zielonym ornamentem oraz z cy-
frą złożoną z 3 liter pośrodku. Niestety w zapisie nie wymie-
niono, o jakie litery chodziło. Natomiast odręczny szkic
ornamentu zachował się na jednej z kart wyszczególniających
zamówienie (il. 4). Posłużył on do odnalezienia pierwowzoru
tegoż rysunku w przechowywanych w Archiwum pudle z ry-
sunkami ornamentów umieszczonych na naczyniach (il. 5).
Rysunek został wykonany przez Richarda, jednego z dekora-
torów zatrudnionych podówczas w Manufakturze. Ostrowski
wskazał go prawdopodobnie spośród innych wzorów, które
zakład przedkładał swoim klientom do wyboru.
Zapiski w księdze zamówień wymieniają koszt produkcji
1 sztuki każdego rodzaju naczynia (il. 6). Możemy więc odtwo-
rzyć rodzaje naczyń, z jakich składał się serwis. Możemy też
— dzięki zachowanemu wzornikowi przedmiotów wykony-
wanych w Manufakturze26 — odtworzyć wygląd przynaj-
mniej części tych naczyń.
Na początku XIX w. nie było jeszcze ustalonych reguł —
— jak to miało miejsce później — jakie naczynia i w jakich
ilościach wchodzą w skład serwisów. Zależało to od potrzeb
i gustu zamawiającego, od zmieniającej się mody na sposób
zastawiania stołu, od tego wreszcie, co jadano w kraju,
dla którego serwis był przeznaczony27. Zdarzało się, iż stół
nakrywano naczyniami pochodzącymi z różnych komple-
tów, a już niemal regułą było, że naczynia porcelanowe
uzupełniano srebrnymi (w uboższych domach cynowymi).
Np. w serwisach francuskich doby Napoleońskiej nie spotyka-
li. 5. Projekt ornamentu talerza wykonany przez Richarda
w 1815 r. AMS, sygn. Y 26, Les chifres reoenant aux registre
de tarifes de peinture et cataloge de dessin. (Fot. AMS)
my prawie dużych półmisków porcelanowych, bowiem ów-
czesny zwyczaj nakazywał podawanie potraw na półmiskach
srebrnych28. Być może nie bez wpływu na to był również
fakt, iż początkowo manufaktury porcelanowe miały duże
trudności z wykonaniem, a zwłaszcza wypaleniem ogromnych
półmisków przeznaczonych pod pieczyste, które często ulegały
deformacji w czasie wypalania.
Rodzaje naczyń zamówione przez Ostrowskiego wskazują,
że miał to być serwis obiadowy, a właściwie serwis przeznaczo-
ny na wielkie przyjęcia, kiedy to stół — ówczesnym zwycza-
jem, wywodzącym się z Francji, a przyjętym i u nas — zasta-
wiany był od nowa kilkakrotnie. Porządek wystawnego obiadu
składał się w zasadzie z trzech etapów. Pierwszy z nich obejmo-
wał tak zwane entrbe (zupy, przystawki) i releve (potrawy
z mięsa i ryb, ale nie pieczone); drugi — les rots (pieczyste)
i entremet (paszteciki, jarzyny, sałaty); trzeci w końcu—de-
sery (lody, owoce, cukry, sery)29. Podczas każdego z tych
24 L. CHODŹKO, Historia domu Rawitów-Ostrowskich, Lwów 1873,
t. II; — A. OSTROWSKI, Pamiętnik z czasów powstania listopadowego,
wyd. K. i W. ROSTOCCY, Wrocław, Warszawa... 1961.
25 Archiwum Manufaktury w Sdvres (dalej AMS), sygn. Pb-L III
Travaux 1815—1816.
26 AMS, sygn. Y 22 Tarifes avec Formes.
27 Tak np. w serwisie wykonanym w Sóvres pod koniec XVIII w.
dla żony następcy tronu hiszpańskiego znalazły się półmiski a bigarde,
czyli na małe, gorzkie pomarańcze będące lokalnym przysmakiem. —
D. GUILLEME-BRULON, Un grand serrice rogal en porcelaine de Stores:
le Sernice des Asturies, ,,Revue des Archeologues et Historiens d’art de
Louvain” VIII, 1975, s. 136.
28 Les grandes seroices de Stores, Paris. 1951, s. 18.
29 J.P. ARON, Le magneur du XI Xe sitole, Paris 1973, s. 238; — Trak-
tat o śniadaniu. Traktat o obiedzie. 0 kawie, „Motyl” 1828, nr 28, s. 68,
72—73.
359