DOI Artikel:
Rudziński, Piotr: Awangardowa twórczość Henryka Berlewiego w latach 1922-1925, 2
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0397
AWANGARDOWA TWÓRCZOŚĆ HENRYKA BERLEWIEGO 1922—25 (cz. II)
później przez Strzemińskiego pod terminem druku funkcjo-
nalnego7.
Dyskwalifikacja Berlewiego jako prekursora grafiki funk-
cjonalnej w Polsce, nie pomniejsza znaczenia jego pierwszych
prac w tym zakresie. Odcinając się od wszelkiej dekoracji
i ornamentyki, wprowadzając rytm mechaniczny elementów
układu, „bazujący na kontrastach dynamicznych”, wzmoc-
nionych przez odpowiednie ograniczenie barw, wreszcie sto-
sując technikę szablonu, realizował przecież własną koncep-
cję plastyczną, szczególnie oryginalną właśnie w grafice funk-
cjonalnej, niezależną od innych odmian idei konstruktywiz-
mu. Jeżeli wymieniony plakat Berlewiego był mimo całego
nowatorstwa kompozycją trochę przeładowaną, to wszystkie
następne prace charakteryzowała już prawdziwie funkcjo-
nalna przejrzystość układów. Kolejną jak się wydaje reali-
zacją była okładka manifestu Berlewiego, wydanego w War-
szawie w marcu 1924 pt. Mediano-Faktura. Drukowana czar-
no na pomarańczowym papierze, w prawie kwadratowym
formacie (17,5 X 16,5 cm), jest stosunkowo najmniej „rewo-
lucyjnym” w formie drukiem Berlewiego, jednakże jesz-
cze w tym samym roku artysta wykona kilka realizacji typo-
graficznych, które wejdą na stałe do dorobku polskiej awan-
gardy konstruktywistycznej w tej dziedzinie plastyki.
W 1924 Berlewi zakłada razem z poetami, Aleksandrem
Watem i Stanisławem Bruczem, biuro reklamowe „Reklama-
Mechano”, gotowe wykonywać wszelkie plastyczne usługi
reklamowe, stosując wyłącznie środki mechanofakturowe.
Wprawdzie po latach Berlewi wspominał, że nazwa biuro ■—■
to tylko handlowa mistyfikacja8 wymyślona po to, by idee no-
wej plastyki mogły łatwiej przesiąknąć w społeczeństwo. Na
ile jednak przedsięwzięcie było mistyfikacją, a na ile praw-
dziwym biurem ogłoszeń, trudno obecnie tego dociec. Wed-
ług Berlewiego, Wat miał nawet napisać dla projektowanego
pisma „Jazz” artykuł pt. Apologia buchalterii, tłumaczący
intencje twórców biura „Reklama-Mechano”9. Działalność
firmy artysta wyjaśnił następującym schematem: na samym
dnie znajdowała się czysta ideologia plastyczna, drugą war-
stwę [tworzyła] integracja tej ideologii w życie socjalne, trze-
cią warstwę [...] — slogany utylitarystyczne, ostatnią, zupeł-
nie zewnętrzną — całkowita mistyfikacja handlowo -przemysło-
wa10. Biuro „Reklama-Mechano” pozostawiło po sobie skrom-
ny dorobek ilościowy. Są to dwa prospekty: Prospekt Biura
Reklama-Mechano i Prospekt Fabryki Czekolady Płutos, plakat
filmowy z tekstem: Kino Apollo Marszałkowska 106. Króle-
wicz ekranu Jackie Cogan w tragedii życiowej 'Mały grajek’.
O tym filmie Jackie Cogan wyraził się: ‘Kogo film nie doprowa-
dził do łez z tym obawiałbym się pozostać sam na sam w poko-
ju’11.
Prospekt Biura Reklama-Mechano12 był doskonałą pro-
pagandą idei, na których Berlewi opierał własny system two-
rzenia. Tekst głoszący w krótkich hasłach założenia mechano-
faktury, skierowane do zastosowania ich w grafice funkcjo-
nalnej, stanowił jednocześnie materiał typograficzny, uzu-
pełniający się geometrycznymi formami kół, kwadratów,
blokowych kresek i kropek. Można powiedzieć, że znaczenio-
wa część tekstu komentowała układy typograficzne, między
innymi z tego tekstu utworzone i odwrotnie, geometryczne
formy podkreślały funkcje poszczególnych słów. Prospekt
był więc od strony tekstu i jego graficznego układu rodzajem
II. 1. Okładka ,,Mima’amakim”, Warszawa (ok. 1921). (Fot.
Zakł. Reprografii Bibl. Naród.)
manifestu nowej, mechanofakturowej typografii tworzącej
tzw. „reklamę mechaniczną”. Tu jednak, w grafice funkcjo-
nalnej, odwołanie się do środków mechanicznych nie było
reakcją na przerost faktury nad powierzchnią obrazu, lecz
na przestarzałe praktyki dotychczasowej reklamy, pozosta-
jące daleko w tyle za współczesnością, nie mogące sprostać wy-
maganiom noworozwijających się dziedzin życia społecznego.
Szablonowość układu graficznego, banalność tekstów, przesta-
rzałość nużących oko nowoczesne ozdób estetycznych nie przy-
kuwają więcej uwagi czytelnika, widza, przechodnia. Wysuwa-
my więc nowe hasło: REKLAMA MECHANICZNA. Rek-
lama musi się opierać na tych samych zasadach jakie panują
we współczesnej produkcji industrialnej13. W tym celu całość
poddana jest dyscyplinie geometrycznego uporządkowania
tekstu i towarzyszących mu form. Litery lub całe zdania re-
guluje rytm (nazwany później przez Strzemińskiego czy-
telniczym) : słowa o większym znaczeniu odbite są większą,
7 Polskie życie artystyczne w latach 1915—1939, praca zbiór, pod
red. A. WOJCIECHOWSKIEGO, Wrocław 1974, s. 102; — BARANO-
WICZ, o.c., s. 89; — J. ZAGRODZKI, Drukarstwo nowoczesne w kręgu
Władysława Strzemińskiego [w:] Druk funkcjonalny (katalog wystawy
MSŁ) pod red. J. ZAGRODZKIEGO, Łódź 1975, s. 9; — LEWANDO-
WSKA, o.c., s. 227, 228.
8 BERLEWI, Wspomnienia..., o.c., s. 11.
9 Ibidem.
10 Ibidem, s. 12.
11 Druk funkcjonalny, o.c., s. 52, 53.
12 Warszawa 1924, Biuro Reklama-Mechano (druk:) Zakłady Gra-
ficzne Koziańskich, 13,8x12,2 cm, s. nlb. 12. Udostępnienie prospektu
zawdzięczam dr A. Wojciechowskiemu.
13 [S. BRUCZ, A. WAT], Prospekt Biura Reklama-Mechano, (układ;
Henryk BERLEWI), Warszawa 1924.
377
później przez Strzemińskiego pod terminem druku funkcjo-
nalnego7.
Dyskwalifikacja Berlewiego jako prekursora grafiki funk-
cjonalnej w Polsce, nie pomniejsza znaczenia jego pierwszych
prac w tym zakresie. Odcinając się od wszelkiej dekoracji
i ornamentyki, wprowadzając rytm mechaniczny elementów
układu, „bazujący na kontrastach dynamicznych”, wzmoc-
nionych przez odpowiednie ograniczenie barw, wreszcie sto-
sując technikę szablonu, realizował przecież własną koncep-
cję plastyczną, szczególnie oryginalną właśnie w grafice funk-
cjonalnej, niezależną od innych odmian idei konstruktywiz-
mu. Jeżeli wymieniony plakat Berlewiego był mimo całego
nowatorstwa kompozycją trochę przeładowaną, to wszystkie
następne prace charakteryzowała już prawdziwie funkcjo-
nalna przejrzystość układów. Kolejną jak się wydaje reali-
zacją była okładka manifestu Berlewiego, wydanego w War-
szawie w marcu 1924 pt. Mediano-Faktura. Drukowana czar-
no na pomarańczowym papierze, w prawie kwadratowym
formacie (17,5 X 16,5 cm), jest stosunkowo najmniej „rewo-
lucyjnym” w formie drukiem Berlewiego, jednakże jesz-
cze w tym samym roku artysta wykona kilka realizacji typo-
graficznych, które wejdą na stałe do dorobku polskiej awan-
gardy konstruktywistycznej w tej dziedzinie plastyki.
W 1924 Berlewi zakłada razem z poetami, Aleksandrem
Watem i Stanisławem Bruczem, biuro reklamowe „Reklama-
Mechano”, gotowe wykonywać wszelkie plastyczne usługi
reklamowe, stosując wyłącznie środki mechanofakturowe.
Wprawdzie po latach Berlewi wspominał, że nazwa biuro ■—■
to tylko handlowa mistyfikacja8 wymyślona po to, by idee no-
wej plastyki mogły łatwiej przesiąknąć w społeczeństwo. Na
ile jednak przedsięwzięcie było mistyfikacją, a na ile praw-
dziwym biurem ogłoszeń, trudno obecnie tego dociec. Wed-
ług Berlewiego, Wat miał nawet napisać dla projektowanego
pisma „Jazz” artykuł pt. Apologia buchalterii, tłumaczący
intencje twórców biura „Reklama-Mechano”9. Działalność
firmy artysta wyjaśnił następującym schematem: na samym
dnie znajdowała się czysta ideologia plastyczna, drugą war-
stwę [tworzyła] integracja tej ideologii w życie socjalne, trze-
cią warstwę [...] — slogany utylitarystyczne, ostatnią, zupeł-
nie zewnętrzną — całkowita mistyfikacja handlowo -przemysło-
wa10. Biuro „Reklama-Mechano” pozostawiło po sobie skrom-
ny dorobek ilościowy. Są to dwa prospekty: Prospekt Biura
Reklama-Mechano i Prospekt Fabryki Czekolady Płutos, plakat
filmowy z tekstem: Kino Apollo Marszałkowska 106. Króle-
wicz ekranu Jackie Cogan w tragedii życiowej 'Mały grajek’.
O tym filmie Jackie Cogan wyraził się: ‘Kogo film nie doprowa-
dził do łez z tym obawiałbym się pozostać sam na sam w poko-
ju’11.
Prospekt Biura Reklama-Mechano12 był doskonałą pro-
pagandą idei, na których Berlewi opierał własny system two-
rzenia. Tekst głoszący w krótkich hasłach założenia mechano-
faktury, skierowane do zastosowania ich w grafice funkcjo-
nalnej, stanowił jednocześnie materiał typograficzny, uzu-
pełniający się geometrycznymi formami kół, kwadratów,
blokowych kresek i kropek. Można powiedzieć, że znaczenio-
wa część tekstu komentowała układy typograficzne, między
innymi z tego tekstu utworzone i odwrotnie, geometryczne
formy podkreślały funkcje poszczególnych słów. Prospekt
był więc od strony tekstu i jego graficznego układu rodzajem
II. 1. Okładka ,,Mima’amakim”, Warszawa (ok. 1921). (Fot.
Zakł. Reprografii Bibl. Naród.)
manifestu nowej, mechanofakturowej typografii tworzącej
tzw. „reklamę mechaniczną”. Tu jednak, w grafice funkcjo-
nalnej, odwołanie się do środków mechanicznych nie było
reakcją na przerost faktury nad powierzchnią obrazu, lecz
na przestarzałe praktyki dotychczasowej reklamy, pozosta-
jące daleko w tyle za współczesnością, nie mogące sprostać wy-
maganiom noworozwijających się dziedzin życia społecznego.
Szablonowość układu graficznego, banalność tekstów, przesta-
rzałość nużących oko nowoczesne ozdób estetycznych nie przy-
kuwają więcej uwagi czytelnika, widza, przechodnia. Wysuwa-
my więc nowe hasło: REKLAMA MECHANICZNA. Rek-
lama musi się opierać na tych samych zasadach jakie panują
we współczesnej produkcji industrialnej13. W tym celu całość
poddana jest dyscyplinie geometrycznego uporządkowania
tekstu i towarzyszących mu form. Litery lub całe zdania re-
guluje rytm (nazwany później przez Strzemińskiego czy-
telniczym) : słowa o większym znaczeniu odbite są większą,
7 Polskie życie artystyczne w latach 1915—1939, praca zbiór, pod
red. A. WOJCIECHOWSKIEGO, Wrocław 1974, s. 102; — BARANO-
WICZ, o.c., s. 89; — J. ZAGRODZKI, Drukarstwo nowoczesne w kręgu
Władysława Strzemińskiego [w:] Druk funkcjonalny (katalog wystawy
MSŁ) pod red. J. ZAGRODZKIEGO, Łódź 1975, s. 9; — LEWANDO-
WSKA, o.c., s. 227, 228.
8 BERLEWI, Wspomnienia..., o.c., s. 11.
9 Ibidem.
10 Ibidem, s. 12.
11 Druk funkcjonalny, o.c., s. 52, 53.
12 Warszawa 1924, Biuro Reklama-Mechano (druk:) Zakłady Gra-
ficzne Koziańskich, 13,8x12,2 cm, s. nlb. 12. Udostępnienie prospektu
zawdzięczam dr A. Wojciechowskiemu.
13 [S. BRUCZ, A. WAT], Prospekt Biura Reklama-Mechano, (układ;
Henryk BERLEWI), Warszawa 1924.
377