DOI Artikel:
Rudziński, Piotr: Awangardowa twórczość Henryka Berlewiego w latach 1922-1925, 2
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0399
AWANGARLOWA TWÓRCZOŚĆ HENRYKA BERLEWIEGO 1922—25 (cz. II)
łady liter, skonstruowane wzdłuż przekątnych, z najważniej-
szą częścią tekstu umieszczoną w miejscu ich przecięcia, lub
zorganizowane wokół czerwonego koła (przy reklamie cze-
kolady pomarańczowej będącego nie tylko „wykrzyknikiem”,
lecz także wyraźną aluzją do reklamowanego towaru), są na
kwadratowej powierzchni jeżeli nie najszybciej czytelne, to
najprędzej „znaczą” daną treść. Integracja znaczeniowej
strony tekstu z „logiczną budową druku i maksymalną eko-
nomią konstrukcji” znalazła w typograficznej twórczości
Henryka Berlewiego najpełniejszy chyba wyraz (obok twór-
czości Strzemińskiego i Kazimierza Podsadeckiego) wśród
współczesnych eksperymentów typograficznych w Polsce.
Stąd też należy szczególnie podkreślić znaczenie działalności
Berlewiego na tym terenie w rozwoju idei funkcjonalizmu.
Berlewi i polska awangarda konstruktywistyczna
Właściwe zetknięcie się Henryka Berlewiego z przyszłymi
członkami polskiej awangardy konstruktywistycznej nas-
tąpiło po jego powrocie, z Berlina do Warszawy jesionią
1923 r.18. Przed wyjazdem, w 1922 Berlewi uczestniczył
wprawdzie w warszawskim życiu artystycznym, ale jego kon-
takty z twórcami nowej sztuki ograniczały się jedynie do
luźnych związków z ugrupowaniem „Rytm” i krótkiej współ-
pracy z futurystami z kręgu Sterna i Wata, udokumento-
wanej wykonaniem przez artystę plakatu i zaproszeń na ów
„Wieczur podtropikalny” w Warszawie.
Berlewi wspomina, że gdy po dwóch latach pracy w Ber-
linie przyjechał do Warszawy, zastał tam „pustkę”19. Istot-
nie w Warszawie ruchu awr ngardowego jeszcze wtedy nie
było, ale też idei i nowin przywiezionych przez autora mecha-
nofaktury nie można uważać za pierwszy awangardowy „po-
wiew”, który ogarnął polskich artystów. W grudniu 1921 r.
w Polskim Klubie Artystycznym w warszawskim hotelu
„Polonia” wystawiają swoje prace Mieczysław Szczuka, Hen-
ryk Stażewski i Edmund Miller. Najdokładniejszym przeka-
zem o tej wystawie jest recenzja Jana Nałęcz-Lipki w lubel-
skim „Luciferze”, z której wynika, że Szczuka i Miller roz-
poczęli już wtedy eksperymenty, świadczące o i< h zaanga-
żowaniu w awangardową plastykę. Daje [Szczuka] próbki
dadaizmu, tatlinizmu oraz suprematyzmu, kompozycje abstrak-
cyjne, kompozycje z malarstwa wielopłaszczyznowego, w któ-
rych za pomocą płaszczyzn i kresek, kresek, i punktów rozwią-
zuje zagadnienia teoretyczne malarskie [...] Rozpęd w poszuki-
waniu prawdy {nie tej realistycznej} ogromny; artyście nie wy-
starczają dotychczasowe środki artystyczne malarstwa [...] uży-
wa żelaza, kamienia, szkła [...]
Poeta Miller {Edmund) wystawił plakaty, gdzie za pomocą
przestankowania, grupowania i pisania większymi i mniej-
szymi znakami zaakcentować chce sens wewnętrzny wyrazów.
Rówież dla silniejszej ekspresji i znaczenia symbolicznego sto-
sunku zdań używa różnych barw20.
Przytoczona recenzja jest niezmiernie ciekawym doku-
mentem do początków awangardy w Polsce, przez Bożenę
Lewandowską cytowanym po raz pierwszy. Odnotowuje bo-
wiem w twórczości Szczuki zainteresowanie konstruktywiz-
mem lub zagadnieniami pokrewnymi oraz próby Millera na
polu niekonwencjonalnej, bardzo prawdopodobne, że futu-
rystycznie, a może i funkcjonalnie pojmowanej typografii.
To wszystko zaś w 1921 r., w dwa lata przed wileńską wystawą
„Nowej sztuki”. Poza tym fakt operowania przez recenzen-
18 Ibidem, s. 24.
19 Tenże, Nieco o dawnej awangardzie. Kilka uwag z powodu arty-
kułu pana A. Wata o „Bloku”, „Życie Literackie” 1957, nr 27, s. 5.
20 J. L[IPKA], „Lucifer” 1922 (marzec), nr 2—4, s. 34; — Cyt. za:
LEWANDOWSKĄ, o.c., s. 244.
• REFORMUJE TEKST LITERACKI REKLAMY
W KIERUNKU
T S STOSUJĄC
NAJNOWSZE ZDOBYCZE
NOWEJ LITERATURY
II. 4. Strona „Prospektu Biura Reklama-Mechano”,
Warszawa 1924, ze zb. B. i A. Wojciechowskich,
Warszawa. (Fot. J. Ghodyna)
Ir
« PLAKACIE REKLAMO-
W Y M DEWIZĘ
NASTĘPUJĄCĄ:
•
,|C E L 0 W
IsZYBK
P
]tani
®Als
I
■ OMYSŁOW
oW wd
■
Prostota
IĘKNO
RrM.
-.—-
■ »■
T
LICZY W GRONIE
SWOICH PRACOWNI-
KÓW NAJLEPSZE NO-
WATORSKIE SIŁY PLA-
STYKI I LITERATURY.
WPISUJE NA SWOIM
U. 5. Strona „Prospektu Biura Reklama-Mechano”,
Warszawa 1924, ze zb. B. i A. Wojciechowskich,
Warszawa. (Fot. J. Ghodyna)
379
łady liter, skonstruowane wzdłuż przekątnych, z najważniej-
szą częścią tekstu umieszczoną w miejscu ich przecięcia, lub
zorganizowane wokół czerwonego koła (przy reklamie cze-
kolady pomarańczowej będącego nie tylko „wykrzyknikiem”,
lecz także wyraźną aluzją do reklamowanego towaru), są na
kwadratowej powierzchni jeżeli nie najszybciej czytelne, to
najprędzej „znaczą” daną treść. Integracja znaczeniowej
strony tekstu z „logiczną budową druku i maksymalną eko-
nomią konstrukcji” znalazła w typograficznej twórczości
Henryka Berlewiego najpełniejszy chyba wyraz (obok twór-
czości Strzemińskiego i Kazimierza Podsadeckiego) wśród
współczesnych eksperymentów typograficznych w Polsce.
Stąd też należy szczególnie podkreślić znaczenie działalności
Berlewiego na tym terenie w rozwoju idei funkcjonalizmu.
Berlewi i polska awangarda konstruktywistyczna
Właściwe zetknięcie się Henryka Berlewiego z przyszłymi
członkami polskiej awangardy konstruktywistycznej nas-
tąpiło po jego powrocie, z Berlina do Warszawy jesionią
1923 r.18. Przed wyjazdem, w 1922 Berlewi uczestniczył
wprawdzie w warszawskim życiu artystycznym, ale jego kon-
takty z twórcami nowej sztuki ograniczały się jedynie do
luźnych związków z ugrupowaniem „Rytm” i krótkiej współ-
pracy z futurystami z kręgu Sterna i Wata, udokumento-
wanej wykonaniem przez artystę plakatu i zaproszeń na ów
„Wieczur podtropikalny” w Warszawie.
Berlewi wspomina, że gdy po dwóch latach pracy w Ber-
linie przyjechał do Warszawy, zastał tam „pustkę”19. Istot-
nie w Warszawie ruchu awr ngardowego jeszcze wtedy nie
było, ale też idei i nowin przywiezionych przez autora mecha-
nofaktury nie można uważać za pierwszy awangardowy „po-
wiew”, który ogarnął polskich artystów. W grudniu 1921 r.
w Polskim Klubie Artystycznym w warszawskim hotelu
„Polonia” wystawiają swoje prace Mieczysław Szczuka, Hen-
ryk Stażewski i Edmund Miller. Najdokładniejszym przeka-
zem o tej wystawie jest recenzja Jana Nałęcz-Lipki w lubel-
skim „Luciferze”, z której wynika, że Szczuka i Miller roz-
poczęli już wtedy eksperymenty, świadczące o i< h zaanga-
żowaniu w awangardową plastykę. Daje [Szczuka] próbki
dadaizmu, tatlinizmu oraz suprematyzmu, kompozycje abstrak-
cyjne, kompozycje z malarstwa wielopłaszczyznowego, w któ-
rych za pomocą płaszczyzn i kresek, kresek, i punktów rozwią-
zuje zagadnienia teoretyczne malarskie [...] Rozpęd w poszuki-
waniu prawdy {nie tej realistycznej} ogromny; artyście nie wy-
starczają dotychczasowe środki artystyczne malarstwa [...] uży-
wa żelaza, kamienia, szkła [...]
Poeta Miller {Edmund) wystawił plakaty, gdzie za pomocą
przestankowania, grupowania i pisania większymi i mniej-
szymi znakami zaakcentować chce sens wewnętrzny wyrazów.
Rówież dla silniejszej ekspresji i znaczenia symbolicznego sto-
sunku zdań używa różnych barw20.
Przytoczona recenzja jest niezmiernie ciekawym doku-
mentem do początków awangardy w Polsce, przez Bożenę
Lewandowską cytowanym po raz pierwszy. Odnotowuje bo-
wiem w twórczości Szczuki zainteresowanie konstruktywiz-
mem lub zagadnieniami pokrewnymi oraz próby Millera na
polu niekonwencjonalnej, bardzo prawdopodobne, że futu-
rystycznie, a może i funkcjonalnie pojmowanej typografii.
To wszystko zaś w 1921 r., w dwa lata przed wileńską wystawą
„Nowej sztuki”. Poza tym fakt operowania przez recenzen-
18 Ibidem, s. 24.
19 Tenże, Nieco o dawnej awangardzie. Kilka uwag z powodu arty-
kułu pana A. Wata o „Bloku”, „Życie Literackie” 1957, nr 27, s. 5.
20 J. L[IPKA], „Lucifer” 1922 (marzec), nr 2—4, s. 34; — Cyt. za:
LEWANDOWSKĄ, o.c., s. 244.
• REFORMUJE TEKST LITERACKI REKLAMY
W KIERUNKU
T S STOSUJĄC
NAJNOWSZE ZDOBYCZE
NOWEJ LITERATURY
II. 4. Strona „Prospektu Biura Reklama-Mechano”,
Warszawa 1924, ze zb. B. i A. Wojciechowskich,
Warszawa. (Fot. J. Ghodyna)
Ir
« PLAKACIE REKLAMO-
W Y M DEWIZĘ
NASTĘPUJĄCĄ:
•
,|C E L 0 W
IsZYBK
P
]tani
®Als
I
■ OMYSŁOW
oW wd
■
Prostota
IĘKNO
RrM.
-.—-
■ »■
T
LICZY W GRONIE
SWOICH PRACOWNI-
KÓW NAJLEPSZE NO-
WATORSKIE SIŁY PLA-
STYKI I LITERATURY.
WPISUJE NA SWOIM
U. 5. Strona „Prospektu Biura Reklama-Mechano”,
Warszawa 1924, ze zb. B. i A. Wojciechowskich,
Warszawa. (Fot. J. Ghodyna)
379