DOI Artikel:
Rudziński, Piotr: Awangardowa twórczość Henryka Berlewiego w latach 1922-1925, 2
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0401
AWANGARDOWA TWÓRCZOŚĆ HENRYKA BERLEWIEGO 1922—25 (cz. II)
rzec (1924) zaplanowano też wystawę grupy, a Berlewi miał
dać pomysł urządzenia [jej] po raz pierwszy w świecie [...]
nie w galerii, lecz w Salonie automobilowym, by w ten sposób
zamanifestować (ideową) spójnię z maszyną31. Pierwszy numer
,,Bloku” ukazał się 8 marca, bez mazwiska Berlewiego na
liście redagujących, chociaż opublikowana anonimowo, o pro-
gramowym znaczeniu nota redakcyjna miała podobno za-
wierać idee, przeniesione na grunt warszawski przez twórcę
mechanofaktury32. Dlaczego pominięto jego nazwisko —
nie wiemy, historia międzywojennej awangardy jest szcze-
gólnie uboga w anegdotę. Nie wykluczone, że powodem była
nieuzasadniona zawiść kolegów, jak sądzi Berlewi, przede
wszystkim Zamowerówny33. Zachował się jedynie przed-
miot konfliktu — pierwszy numer „Bloku” z tekstem de-
klaracji. Istotnie, niektóre jej punkty zawierają poglądy
zbieżne z tymi, jakie głosił Berlewi. Najczęściej jednak wielo-
znaczność formy, w jakiej zostały wydrukowane (co należy
chyba przypisać nie tyle plagiatorskim zapędom Szczuki
i Źarnowerówny, ile niewielkim różnicom w zapatrywaniach
na nową sztukę) nie pozwala na oddzielne przypisanie po-
szczególnych określeń różnym autorom. W deklaracji prze-
wijają się dwa główne zagadnienia: walka z indywidualiz-
mem dzieła sztuki i ekonomia środków tworzenia. Oba sto-
sują się do berlińskich prac Berlewiego, ale problem ekono-
miczności środków bliski był jednak polskim konstrukty-
wistom już przed jego przyjazdem. O ekonomii ujęcia [...] tworu
malarskiego pisze Strzemiński w wypowiedzi wydrukowanej
w Katalogu wystawy nowej sztuki. Wprawdzie zdanie z dekla-
racji „Bloku” na temat zasady ekonomii, że pociąga za sobą
wielkie uproszczenia środków, dlatego pracę ręczną artysty
redukuje się do minimum, mechanizując ją34, rzeczywiście bar-
dzo przypomina fragmenty Mechano-Faktury, lecz „Blok”
nr 1 ukazał się jednak przed Mechano-Fakturą. Jej publi-
kacja była odpowiedzią na pominięcie Berlewiego w inicja-
tywach świeżo powstałej grupy. Dla zapewnienia sobie praw
autorskich dla mych idei (a była to epoka wyścigów idei) posta-
nowiłem wydać czym prędzej, chociażby w streszczeniu moją
teorię konstruktywizmu abstrakcyjnego [...]35.
Jednocześnie wiedząc o przewidzianym na 15 marca wer-
nisażu wystawy „Bloku” (w której uczestniczył) w salonie
firmy samochodowej „Laurin i Klement”, Berlewi zorgani-
zował 14 marca 1924 r. otwarcie własnej wystawy prac mecha-
no fakturowych w Salonie Automobilowym Austro-Daimlera
przy ulicy Wierzbowej 6 w Warszawie. W ten sposób [przez
urządzenie wystawy o 24 godziny wcześniej niż „Blok”]
przypieczętowałem na zawsze w historii naszego ruchu awan-
gardowego, że pierwsza wystawa prac abstrakcyjnych w Polsce
zorganizowana została przeze mnie w Salonie automobilowym —
ńapisze Berlewi po latach36. W tym wypadku, w „wyścigu
idei” Berlewi odniósł tylko połowiczne zwycięstwo. Jego
wystawa na Wierzbowej była wprawdzie pierwszą w Polsce,
całkowicie i programowo poświęconą abstrakcji, ale pamię-
tamy, że między innymi realizacje o takim charakterze po-
kazał Szczuka w grudniu 1921 r., wystawiając razem ze Sta-
żewskim i Millerem w Polskim Klubie Artystycznym37. Przy-
toczona wypowiedź Berlewiego budzi zasadnicze wątpliwości,
niemniej jego wystawa ma swoje znaczenie. Bynajmniej nie
przez 24-godzinne wyprzedzenie ekspozycji „Bloku”, fakt
ten jest raczej groteskowy, lecz przez to, że rozwieszone w sa-
lonie automobilowym Austro-Daimlera prace były wykona-
ne według rzeczywiście pierwszej teorii abstrakcyj-
nego malarstwa, stworzonej przez polskiego artystę. Poza
II. 7. Strona ,,Prospektu Czekolada Plutos”, War-
szawa 1924, wg H. Berlewi, Funktionelle Grafik...,
ndb. z: ,,Neue Grafik” 1961, nr 9. (Repr. Z. Dados)
tym, gdy mówimy o pracach Szczuki wystawionych w 1921,
zmuszeni jesteśmy polegać jedynie na cytowanej recenzji
z „Lucifera”. Natomiast z wystawy Berlewiego pozostała
fotografia artysty na tle dobrze widocznych rozwieszonych
wśród samochodowych akcesoriów trzech prac mechano-fak-
turowych. Doczekał się też Berlewi recenzji; autorem jednej
był Stanisław Brucz, a drugiej Antoni Słonimski, który za-
tytułował swój artykuł Mechano-bzdura, ostro obchodząc się
z głoszonymi przez Berlewiego ideami38. Ponieważ recenzja
ukazała się już po wystawię „Bloku”, zareagował na nią im-
pulsywny Szczuka, jak widać mimo wszystko poczuwający
się do wspólnoty poglądów z Berlewim i spoliczkował w „Zie-
miańskiej” Słonimskiego. Rzecz skończyła się pojedynkiem
na pistolety, w wyniku którego malarz (krótkowidz) został
ranny w nogę. Berlewi powiada, że wydarzenie to na pewien
czas nas skonsolidowało, lecz nie na długo. Stefan K. Gacki,
redaktor „Almanachu Nowej Sztuki”, miał zamówić u Ber-
lewiego recenzję z wystawy „Bloku”. Podobno o Żarnowe-
równie Berlewi napisał iż jest bliska nowym tendencjom, ale po-
kutuje w niej jeszcze ekspresjonizm. Skoro urządza się wys-
tawę, to powinno się dążyć do jednolitości. W sztuce funkcjonal-
nej i konstruktywistycznej na ekspresjonizm nie ma miejsca-
Uwypukliłem natomiast — wspomina—rolę Szczuki, ale wydo-
byłem też jego eklektyzm — połączenie folkloru chłopskiego,
a nawet robotniczego z wymogami najnowszych koncepcji plas-
tycznych39. W drukarni Szczuka zauważył składany artykuł
i w obecności Gackiego „napad!” na Berlewiego grożąc, że
31 Tenże, Nieco o dawnej awangardzie, o.c.,
32 Ibidem. — Zob. też: „Blok” 1924, nr 1, s. 1.
33 BERLEWI, Nieco o dawnej awangardzie, o.c.,
34 „Blok”, o.c.
35 BERLEWI, Nieco o dawnej awangardzie, o.c.
36 Ibidem.
37 Już w 1919 abstrakcja pojawia się w pracach Jerzego Hulewicza.
Zob. J. MALINOWSKI, Tendencje ekspresjonistyczne w grafice polskiej,
„Sztuka” 1976, nr 5, s. 8.
38 A. SŁONIMSKI, Mechano-bzdura, „Wiadomości Literackie” 1924,
nr 13, s. 3.
39 BERLEWI, Wspomnienia..., o.c., s. 9.
381
rzec (1924) zaplanowano też wystawę grupy, a Berlewi miał
dać pomysł urządzenia [jej] po raz pierwszy w świecie [...]
nie w galerii, lecz w Salonie automobilowym, by w ten sposób
zamanifestować (ideową) spójnię z maszyną31. Pierwszy numer
,,Bloku” ukazał się 8 marca, bez mazwiska Berlewiego na
liście redagujących, chociaż opublikowana anonimowo, o pro-
gramowym znaczeniu nota redakcyjna miała podobno za-
wierać idee, przeniesione na grunt warszawski przez twórcę
mechanofaktury32. Dlaczego pominięto jego nazwisko —
nie wiemy, historia międzywojennej awangardy jest szcze-
gólnie uboga w anegdotę. Nie wykluczone, że powodem była
nieuzasadniona zawiść kolegów, jak sądzi Berlewi, przede
wszystkim Zamowerówny33. Zachował się jedynie przed-
miot konfliktu — pierwszy numer „Bloku” z tekstem de-
klaracji. Istotnie, niektóre jej punkty zawierają poglądy
zbieżne z tymi, jakie głosił Berlewi. Najczęściej jednak wielo-
znaczność formy, w jakiej zostały wydrukowane (co należy
chyba przypisać nie tyle plagiatorskim zapędom Szczuki
i Źarnowerówny, ile niewielkim różnicom w zapatrywaniach
na nową sztukę) nie pozwala na oddzielne przypisanie po-
szczególnych określeń różnym autorom. W deklaracji prze-
wijają się dwa główne zagadnienia: walka z indywidualiz-
mem dzieła sztuki i ekonomia środków tworzenia. Oba sto-
sują się do berlińskich prac Berlewiego, ale problem ekono-
miczności środków bliski był jednak polskim konstrukty-
wistom już przed jego przyjazdem. O ekonomii ujęcia [...] tworu
malarskiego pisze Strzemiński w wypowiedzi wydrukowanej
w Katalogu wystawy nowej sztuki. Wprawdzie zdanie z dekla-
racji „Bloku” na temat zasady ekonomii, że pociąga za sobą
wielkie uproszczenia środków, dlatego pracę ręczną artysty
redukuje się do minimum, mechanizując ją34, rzeczywiście bar-
dzo przypomina fragmenty Mechano-Faktury, lecz „Blok”
nr 1 ukazał się jednak przed Mechano-Fakturą. Jej publi-
kacja była odpowiedzią na pominięcie Berlewiego w inicja-
tywach świeżo powstałej grupy. Dla zapewnienia sobie praw
autorskich dla mych idei (a była to epoka wyścigów idei) posta-
nowiłem wydać czym prędzej, chociażby w streszczeniu moją
teorię konstruktywizmu abstrakcyjnego [...]35.
Jednocześnie wiedząc o przewidzianym na 15 marca wer-
nisażu wystawy „Bloku” (w której uczestniczył) w salonie
firmy samochodowej „Laurin i Klement”, Berlewi zorgani-
zował 14 marca 1924 r. otwarcie własnej wystawy prac mecha-
no fakturowych w Salonie Automobilowym Austro-Daimlera
przy ulicy Wierzbowej 6 w Warszawie. W ten sposób [przez
urządzenie wystawy o 24 godziny wcześniej niż „Blok”]
przypieczętowałem na zawsze w historii naszego ruchu awan-
gardowego, że pierwsza wystawa prac abstrakcyjnych w Polsce
zorganizowana została przeze mnie w Salonie automobilowym —
ńapisze Berlewi po latach36. W tym wypadku, w „wyścigu
idei” Berlewi odniósł tylko połowiczne zwycięstwo. Jego
wystawa na Wierzbowej była wprawdzie pierwszą w Polsce,
całkowicie i programowo poświęconą abstrakcji, ale pamię-
tamy, że między innymi realizacje o takim charakterze po-
kazał Szczuka w grudniu 1921 r., wystawiając razem ze Sta-
żewskim i Millerem w Polskim Klubie Artystycznym37. Przy-
toczona wypowiedź Berlewiego budzi zasadnicze wątpliwości,
niemniej jego wystawa ma swoje znaczenie. Bynajmniej nie
przez 24-godzinne wyprzedzenie ekspozycji „Bloku”, fakt
ten jest raczej groteskowy, lecz przez to, że rozwieszone w sa-
lonie automobilowym Austro-Daimlera prace były wykona-
ne według rzeczywiście pierwszej teorii abstrakcyj-
nego malarstwa, stworzonej przez polskiego artystę. Poza
II. 7. Strona ,,Prospektu Czekolada Plutos”, War-
szawa 1924, wg H. Berlewi, Funktionelle Grafik...,
ndb. z: ,,Neue Grafik” 1961, nr 9. (Repr. Z. Dados)
tym, gdy mówimy o pracach Szczuki wystawionych w 1921,
zmuszeni jesteśmy polegać jedynie na cytowanej recenzji
z „Lucifera”. Natomiast z wystawy Berlewiego pozostała
fotografia artysty na tle dobrze widocznych rozwieszonych
wśród samochodowych akcesoriów trzech prac mechano-fak-
turowych. Doczekał się też Berlewi recenzji; autorem jednej
był Stanisław Brucz, a drugiej Antoni Słonimski, który za-
tytułował swój artykuł Mechano-bzdura, ostro obchodząc się
z głoszonymi przez Berlewiego ideami38. Ponieważ recenzja
ukazała się już po wystawię „Bloku”, zareagował na nią im-
pulsywny Szczuka, jak widać mimo wszystko poczuwający
się do wspólnoty poglądów z Berlewim i spoliczkował w „Zie-
miańskiej” Słonimskiego. Rzecz skończyła się pojedynkiem
na pistolety, w wyniku którego malarz (krótkowidz) został
ranny w nogę. Berlewi powiada, że wydarzenie to na pewien
czas nas skonsolidowało, lecz nie na długo. Stefan K. Gacki,
redaktor „Almanachu Nowej Sztuki”, miał zamówić u Ber-
lewiego recenzję z wystawy „Bloku”. Podobno o Żarnowe-
równie Berlewi napisał iż jest bliska nowym tendencjom, ale po-
kutuje w niej jeszcze ekspresjonizm. Skoro urządza się wys-
tawę, to powinno się dążyć do jednolitości. W sztuce funkcjonal-
nej i konstruktywistycznej na ekspresjonizm nie ma miejsca-
Uwypukliłem natomiast — wspomina—rolę Szczuki, ale wydo-
byłem też jego eklektyzm — połączenie folkloru chłopskiego,
a nawet robotniczego z wymogami najnowszych koncepcji plas-
tycznych39. W drukarni Szczuka zauważył składany artykuł
i w obecności Gackiego „napad!” na Berlewiego grożąc, że
31 Tenże, Nieco o dawnej awangardzie, o.c.,
32 Ibidem. — Zob. też: „Blok” 1924, nr 1, s. 1.
33 BERLEWI, Nieco o dawnej awangardzie, o.c.,
34 „Blok”, o.c.
35 BERLEWI, Nieco o dawnej awangardzie, o.c.
36 Ibidem.
37 Już w 1919 abstrakcja pojawia się w pracach Jerzego Hulewicza.
Zob. J. MALINOWSKI, Tendencje ekspresjonistyczne w grafice polskiej,
„Sztuka” 1976, nr 5, s. 8.
38 A. SŁONIMSKI, Mechano-bzdura, „Wiadomości Literackie” 1924,
nr 13, s. 3.
39 BERLEWI, Wspomnienia..., o.c., s. 9.
381