DOI Artikel:
Wspomnienia pośmiertne
DOI Artikel:Chrzanowski, Tadeusz: Hanna Pieńkowska: 1917-1976
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0412
WSPOMNIENIA POŚMIERTNE
kolejności; wszystkie były dostatecznie ważne, by Dr Pień-
kowska angażowała się w ich realizowanie z całą Swą prze-
możną energią i bezkompromisowością, która przysporzyła
Jej wielu wrogów, ale jeszcze więcej przyjaciół i tych, którzy
„zarażeni” zostali przez Nią umiłowaniem przeszłości nasze-
go kraju.
Jednym z głównych celów wytkniętych przez Dr Pień-
kowską była ochrona miast i miasteczek, więc jeśli dziś Tar-
nów realizuje swoją własną „rewaloryzację” zabytkowego
śródmieścia, jest to wynikiem Jej działalności i starań, by
przekonać kompetentne czynniki do podjęcia tak komplek-
sowej inicjatywy. Z nie mniejszą uwagą Dr Hanna Pieńkow-
ska śledziła losy małych miasteczek, owych typowo polskich
pół-rolniczych osiedli o rodzimej, gwałtownie zanikającej ar-
chitekturze: Zakliczyn i Ciężkowice, Wojnicz i Lipnica Mu-
rowana, a może szczególnie urocza, do zbocza góry przywar-
ta Lanckorona, w której podjęto eksperyment utworzenia
„żywego rezerwatu” ■— pełnej ochrony całej zabytkowej
architektury drewnianej z jej adaptacją dla współczesnych
celów. Akcja ta natrafiła lokalnie na bardzo silne opory, ale
zaszczepione ziarno owocuje i może nie tylko w Lanckoronie
da się owe wybrane urbanistyczne mikro-struktury zacho-
wać przed zalewem tandetnej, estetycznie rażącej i pozornie
cywilizacyjnie postępowej architektury z pustaków i cemen-
towych prefabrykatów.
W bezpośrednim związku z poprzednim kierunkiem sto1
ochrona zabytków budownictwa drewnianego, tak charak-
terystycznego i tak bogatego w formy na obszarze Polski
Południowej. Hanna Pieńkowska podjęła działalność zmie-
rzającą do ratowania najcenniejszych zabytków tego typu:
kościołów w Dębnie Podhalańskim, Osieku, Siemiechowie
czy Trybszu, a także licznych dworów: w Goszycach, „Za-
cisze” w Miechowie, w Świdniku i in. Bardzo ważne były tak-
że szeroko zakrojone odnowienia i przywrócenie do dawnych
(lub zbliżonych do nich) funkcji karczem w Jeleśni, Suchej
czy Sławkowie.
Skala dewastacji i zanikania architektury drewnianej
zmusza jednak współczesnego konserwatora, często wbrew
samemu sobie, do podejmowania inicjatyw tworzenia par-
ków etnograficznych, gdzie wybrane . obiekty, przeniesione
z różnych okolic, ukazują oblicze kulturowe przeszłości re-
gionu. Pierwszym i w pełni własnym dziełem Hanny Pień-
kowskiej było stworzenie w Zubrzycy Górnej wokół zachowa-
nego in situ dworu i folwarku dawnych dziedzicznych soł-
tysów Moniaków Orawskiego Parku Etnograficznego. Ta
wzorcowa rzec można realizacja winna być nazwana imie-
niem inicjatorki i realizatorki tego znakomitego założenia.
Z Jej również inspiracji Muzeum Okręgowe w Nowym
Sączu podjęło realizację bardzo już zaawansowanego parku
etnograficznego w pobliżu miasta, a bezpośrednią inicjaty-
wą Dr Pieńkowskiej było utworzenie parku etnograficznego
w Lipowcu, gromadzącego typowe zabytki najbliższych oko-
lic Krakowa. I to dzieło przybrało ostatnio realny kształt,
a wiele przeniesionych tam zabytków udostępniono zwiedza-
jącym.
Oczywiście piecza konserwatorska rozciągała się i na ar-
chitekturę monumentalną, a w tej dziedzinie szczególnie na
zamki, pałace, dwory jako obiekty najbardziej narażone na
zniszczenie. Prace konserwatorskie na zamku w Lipowcu
uznać można za przykład pieczołowicie przeprowadzonych
działań, opartych na interdyscyplinarnych, wielokierunko-
wych badaniach. Podobny charakter miały prace zabezpie-
czające przy zabytkach Wiśnicza, Dębna Brzeskiego, Spyt-
kowic, a zwłaszcza Wieruszyc, gdzie do ruiny doprowadzony
dwór obronny z końca XVI w. nie tylko odzyskał swój daw-
ny kształt, ale ■— w wyniku badań — ujawnił nieznane
dzieje swych przemian.
Wreszcie, a to niewątpliwie pod wpływem Dutkiewicza,
Pieńkowska była gorącą orędowniczką prac badawczych
i konserwatorskich w zakresie malowideł ściennych. W wy-
niku Jej starań dokonano konserwacji wszystkich cenniej-
szych zabytków tego typu znanych uprzednio (Trybsz, Dęb-
no Podhalańskie, Lipnica Murowana, Łękawica, Rabka i in.),
a ponadto odkryte zostały liczne nieznane dotychczas zespo-
ły (Wojnicz, Raciborowice, Modlinica, Racławice Olkuskie,
Siemiechów, Łany Wielkie, Podole, Lipnica Wielka, kamie -
nice w Tarnowie i in). Dr Pieńkowska miała wziąć udział
w opracowaniu korpusu tego rodzaju zespołów zabytkowych,
niestety zamysł ten nie doszedł do skutku i w Jej dorobku
naukowym pozostały tylko opracowania monograficzne ma-
lowideł w Modlnicy, Orawce i Trybszu.
Oprócz kierunków działań bezpośrednich Hanna Pień-
kowska podejmowała pewne problemy kompleksowe, wpro-
wadzając w obręb konserwatorstwa nie tylko nowe pojęcia, ale
i zagadnienia. W tej dziedzinie wspomnieć należy o progra-
mach zagospodaiowania zabytków nie ograniczonych do po-
jedyńczych obiektów, ale starających się podjąć je w skali
regionalnej. Wiąże się z tym bezpośrednio wypracowanie kon-
cepcji zabytkowych struktur przestrzennych, które Dr Pień-
kowska w ostatnich latach swej działalności bardzo intensyw-
nie rozpracowywała i propagowała. Chodziło tu ponownie
o nie izolujące i jednostkowe, ale kompleksowe widzenie prob-
lemów ochrony dóbr kultury w połączeniu z ochroną kraj-
obrazu i środowiska naturalnego.
Zarówno w tej dziedzinie, jak też w każdym działaniu kon-
serwatorskim Dr Pieńkowska kładła ogromny nacisk na na-
ukowe, a nie intuicyjne podejście do zagadnień i rozbudowa-
nie komórek ewidencyjno-badawczych zarówno w prowadzo-
nym przez Nią urzędzie (utworzony przy nim Zespół Doku-
mentacji Zabytków), jak też we współpracujących z Nią in-
stytucjach (Pracownie Konserwacji Zabytków) mają wiele
Jej do zawdzięczenia. Zagadnieniu temu poświęcona była
zresztą osobna sesja w Krakowie, której materiały zostały
opublikowane w jednym z tomów wydawanego przez Zespół
Dokumentacji Zabytków seryjnego wydawnictwa „Materiały
i Sprawozdania Konserwatorskie Województwa Krakow-
skiego”.
Hanna Pieńkowska kładła bowiem duży nacisk nie tylk)
na gromadzenie, ale i na upowszechnianie wyników badań,
prowadzonych w związku czy też dla potrzeb działalności
konserwatorskiej. Wspomniana seria, obejmująca 7 boga-
tych w materiał tomów, jest tego najlepszym przykładem.
Własne prace naukowe Hanny Pieńkowskiej stanowią po-
ważny wkład w dorobek powojennych badań w szczególno-
ści obszarów Małopolski południowej. Ponieważ pełna biblio-
grafia Jej prac ukaże się w „Folia Historiae /riium”, ogra-
niczę się do wyliczenia najważniejszych. Jak wspomniałem
praca magisterska dotyczyła gotyckich witraży z 1 ościola
Bożego Ciała (mszpis w Bibliotece Jagiellońskiej). Praca ta
zwróciła uwagę Pieńkowskiej na zagadnienia witrażownic-
twa, poświęciła też artykuły witrażom z kościoła Dominika-
nów w Krakowie „Przegl. Artyst.” III, 1948, z. 3 i streszcze-
nie w „Sprawozdaniach z posiedzeń Komisji Naukowych
PAN” I, 1949, nr 6) i ich konserwacji („Ochrona Zabytków”
II, 1949), a następnie opracowała rozdziały poświęcone temu
problemowi w pracach zbiorowych [Sztuka polska czasów
średniowiecznych, Warszawa 1953 i Sztuka polska czasów no-
wożytnych, Warszawa 1952).
Niewielka, lapidarnie ujmująca zagadnienie książka: Pod-
tatrzańskie obrazy na szkle, ukazała się w Krakowie w 1961 r.
Wybór ważniejszych rozdziałów pracy doktorskiej to wspo-
mniana już rozprawa: Ikony sądeckie XVII i XVIII w. Po-
granicze idealizmu i realizmu („Rocznik Sądecki” XII, 1971).
Umiłowanemu budownictwu drewnianemu poświęcone są na-
stępujące prace: Zagroda sołtysów Moniaków w Zubrzycy
Górnej („Ochrona Zabytków” VIII, 1955), Orawski Park Et-
nograficzny w Zubrzycy Górnej. Z notatnika konserwatorskie-
go (Materiały i Sprawozdania Konserwatorskie Województwa
392
kolejności; wszystkie były dostatecznie ważne, by Dr Pień-
kowska angażowała się w ich realizowanie z całą Swą prze-
możną energią i bezkompromisowością, która przysporzyła
Jej wielu wrogów, ale jeszcze więcej przyjaciół i tych, którzy
„zarażeni” zostali przez Nią umiłowaniem przeszłości nasze-
go kraju.
Jednym z głównych celów wytkniętych przez Dr Pień-
kowską była ochrona miast i miasteczek, więc jeśli dziś Tar-
nów realizuje swoją własną „rewaloryzację” zabytkowego
śródmieścia, jest to wynikiem Jej działalności i starań, by
przekonać kompetentne czynniki do podjęcia tak komplek-
sowej inicjatywy. Z nie mniejszą uwagą Dr Hanna Pieńkow-
ska śledziła losy małych miasteczek, owych typowo polskich
pół-rolniczych osiedli o rodzimej, gwałtownie zanikającej ar-
chitekturze: Zakliczyn i Ciężkowice, Wojnicz i Lipnica Mu-
rowana, a może szczególnie urocza, do zbocza góry przywar-
ta Lanckorona, w której podjęto eksperyment utworzenia
„żywego rezerwatu” ■— pełnej ochrony całej zabytkowej
architektury drewnianej z jej adaptacją dla współczesnych
celów. Akcja ta natrafiła lokalnie na bardzo silne opory, ale
zaszczepione ziarno owocuje i może nie tylko w Lanckoronie
da się owe wybrane urbanistyczne mikro-struktury zacho-
wać przed zalewem tandetnej, estetycznie rażącej i pozornie
cywilizacyjnie postępowej architektury z pustaków i cemen-
towych prefabrykatów.
W bezpośrednim związku z poprzednim kierunkiem sto1
ochrona zabytków budownictwa drewnianego, tak charak-
terystycznego i tak bogatego w formy na obszarze Polski
Południowej. Hanna Pieńkowska podjęła działalność zmie-
rzającą do ratowania najcenniejszych zabytków tego typu:
kościołów w Dębnie Podhalańskim, Osieku, Siemiechowie
czy Trybszu, a także licznych dworów: w Goszycach, „Za-
cisze” w Miechowie, w Świdniku i in. Bardzo ważne były tak-
że szeroko zakrojone odnowienia i przywrócenie do dawnych
(lub zbliżonych do nich) funkcji karczem w Jeleśni, Suchej
czy Sławkowie.
Skala dewastacji i zanikania architektury drewnianej
zmusza jednak współczesnego konserwatora, często wbrew
samemu sobie, do podejmowania inicjatyw tworzenia par-
ków etnograficznych, gdzie wybrane . obiekty, przeniesione
z różnych okolic, ukazują oblicze kulturowe przeszłości re-
gionu. Pierwszym i w pełni własnym dziełem Hanny Pień-
kowskiej było stworzenie w Zubrzycy Górnej wokół zachowa-
nego in situ dworu i folwarku dawnych dziedzicznych soł-
tysów Moniaków Orawskiego Parku Etnograficznego. Ta
wzorcowa rzec można realizacja winna być nazwana imie-
niem inicjatorki i realizatorki tego znakomitego założenia.
Z Jej również inspiracji Muzeum Okręgowe w Nowym
Sączu podjęło realizację bardzo już zaawansowanego parku
etnograficznego w pobliżu miasta, a bezpośrednią inicjaty-
wą Dr Pieńkowskiej było utworzenie parku etnograficznego
w Lipowcu, gromadzącego typowe zabytki najbliższych oko-
lic Krakowa. I to dzieło przybrało ostatnio realny kształt,
a wiele przeniesionych tam zabytków udostępniono zwiedza-
jącym.
Oczywiście piecza konserwatorska rozciągała się i na ar-
chitekturę monumentalną, a w tej dziedzinie szczególnie na
zamki, pałace, dwory jako obiekty najbardziej narażone na
zniszczenie. Prace konserwatorskie na zamku w Lipowcu
uznać można za przykład pieczołowicie przeprowadzonych
działań, opartych na interdyscyplinarnych, wielokierunko-
wych badaniach. Podobny charakter miały prace zabezpie-
czające przy zabytkach Wiśnicza, Dębna Brzeskiego, Spyt-
kowic, a zwłaszcza Wieruszyc, gdzie do ruiny doprowadzony
dwór obronny z końca XVI w. nie tylko odzyskał swój daw-
ny kształt, ale ■— w wyniku badań — ujawnił nieznane
dzieje swych przemian.
Wreszcie, a to niewątpliwie pod wpływem Dutkiewicza,
Pieńkowska była gorącą orędowniczką prac badawczych
i konserwatorskich w zakresie malowideł ściennych. W wy-
niku Jej starań dokonano konserwacji wszystkich cenniej-
szych zabytków tego typu znanych uprzednio (Trybsz, Dęb-
no Podhalańskie, Lipnica Murowana, Łękawica, Rabka i in.),
a ponadto odkryte zostały liczne nieznane dotychczas zespo-
ły (Wojnicz, Raciborowice, Modlinica, Racławice Olkuskie,
Siemiechów, Łany Wielkie, Podole, Lipnica Wielka, kamie -
nice w Tarnowie i in). Dr Pieńkowska miała wziąć udział
w opracowaniu korpusu tego rodzaju zespołów zabytkowych,
niestety zamysł ten nie doszedł do skutku i w Jej dorobku
naukowym pozostały tylko opracowania monograficzne ma-
lowideł w Modlnicy, Orawce i Trybszu.
Oprócz kierunków działań bezpośrednich Hanna Pień-
kowska podejmowała pewne problemy kompleksowe, wpro-
wadzając w obręb konserwatorstwa nie tylko nowe pojęcia, ale
i zagadnienia. W tej dziedzinie wspomnieć należy o progra-
mach zagospodaiowania zabytków nie ograniczonych do po-
jedyńczych obiektów, ale starających się podjąć je w skali
regionalnej. Wiąże się z tym bezpośrednio wypracowanie kon-
cepcji zabytkowych struktur przestrzennych, które Dr Pień-
kowska w ostatnich latach swej działalności bardzo intensyw-
nie rozpracowywała i propagowała. Chodziło tu ponownie
o nie izolujące i jednostkowe, ale kompleksowe widzenie prob-
lemów ochrony dóbr kultury w połączeniu z ochroną kraj-
obrazu i środowiska naturalnego.
Zarówno w tej dziedzinie, jak też w każdym działaniu kon-
serwatorskim Dr Pieńkowska kładła ogromny nacisk na na-
ukowe, a nie intuicyjne podejście do zagadnień i rozbudowa-
nie komórek ewidencyjno-badawczych zarówno w prowadzo-
nym przez Nią urzędzie (utworzony przy nim Zespół Doku-
mentacji Zabytków), jak też we współpracujących z Nią in-
stytucjach (Pracownie Konserwacji Zabytków) mają wiele
Jej do zawdzięczenia. Zagadnieniu temu poświęcona była
zresztą osobna sesja w Krakowie, której materiały zostały
opublikowane w jednym z tomów wydawanego przez Zespół
Dokumentacji Zabytków seryjnego wydawnictwa „Materiały
i Sprawozdania Konserwatorskie Województwa Krakow-
skiego”.
Hanna Pieńkowska kładła bowiem duży nacisk nie tylk)
na gromadzenie, ale i na upowszechnianie wyników badań,
prowadzonych w związku czy też dla potrzeb działalności
konserwatorskiej. Wspomniana seria, obejmująca 7 boga-
tych w materiał tomów, jest tego najlepszym przykładem.
Własne prace naukowe Hanny Pieńkowskiej stanowią po-
ważny wkład w dorobek powojennych badań w szczególno-
ści obszarów Małopolski południowej. Ponieważ pełna biblio-
grafia Jej prac ukaże się w „Folia Historiae /riium”, ogra-
niczę się do wyliczenia najważniejszych. Jak wspomniałem
praca magisterska dotyczyła gotyckich witraży z 1 ościola
Bożego Ciała (mszpis w Bibliotece Jagiellońskiej). Praca ta
zwróciła uwagę Pieńkowskiej na zagadnienia witrażownic-
twa, poświęciła też artykuły witrażom z kościoła Dominika-
nów w Krakowie „Przegl. Artyst.” III, 1948, z. 3 i streszcze-
nie w „Sprawozdaniach z posiedzeń Komisji Naukowych
PAN” I, 1949, nr 6) i ich konserwacji („Ochrona Zabytków”
II, 1949), a następnie opracowała rozdziały poświęcone temu
problemowi w pracach zbiorowych [Sztuka polska czasów
średniowiecznych, Warszawa 1953 i Sztuka polska czasów no-
wożytnych, Warszawa 1952).
Niewielka, lapidarnie ujmująca zagadnienie książka: Pod-
tatrzańskie obrazy na szkle, ukazała się w Krakowie w 1961 r.
Wybór ważniejszych rozdziałów pracy doktorskiej to wspo-
mniana już rozprawa: Ikony sądeckie XVII i XVIII w. Po-
granicze idealizmu i realizmu („Rocznik Sądecki” XII, 1971).
Umiłowanemu budownictwu drewnianemu poświęcone są na-
stępujące prace: Zagroda sołtysów Moniaków w Zubrzycy
Górnej („Ochrona Zabytków” VIII, 1955), Orawski Park Et-
nograficzny w Zubrzycy Górnej. Z notatnika konserwatorskie-
go (Materiały i Sprawozdania Konserwatorskie Województwa
392