Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (58.1996)

IRENA KOSSOWSKA


II. 1. Julian Stańczak, "Autochtonka", 1950, technika mieszana,
dykta. Repr. wg "Julian Stanczak. Decades ofLight"
III. 1. Julian Stanczak, "Native Woman", 1950, mixted media on
masonite. Repr. after "Julian Stanczak. Decades ofLight"

gając uwagi krytyki i publiczności. Indywidualna wy-
stawa u Marthy Jackson w 1964 stała się punktem
zwrotnym w karierze Stańczaka. Wydarzenie to nie
tylko zmieniło bieg jego artystycznej biografii, ale także
formułę sztuki modernistycznej w Stanach Zjednoczo-
nych. Pokaz został zatytułowany Optical Paintings.
Wzbudziło to gwałtowny sprzeciw artysty, który twier-
dził, że pojęcia "optyczny" i "malarstwo" stanowią tau-

tologię, zaś jego obrazy przekazują "wyselekcjonowaną
energię wizualną" a nie "iluzionistyczne chwyty". Inter-
wencja Stańczaka nie zapobiegła jednak temu, że dzien-
nikarze piszący na łamach "Time" i "Life", oraz wpły-
wowy krytyk sztuki Richard Borgzinner, podchwycili i
błyskawicznie spopularyzowali termin Op Art ]. Na
skorygowanie tytułu nalegał również zaproszony na
otwarcie wystawy Josef Albers, który zaproponował w
zamian termin "sztuka percepcyjna". Albersa okrzyk-
nięto natychmiast ojcem chrzestnym nowego nurtu w
łonie abstrakcji, porównując jego artystyczne dokona-
nia z rolą jaką w Europie odgrywał Victor Vasarely2.
Op Art stał się nagle modny. "Time" w swym głów-
nym artykule o nowonarodzonym ruchu zacytował Car-
la J. Weinhardta Jr., dyrektora New York's Gallery of
Modern Art: Op Art jest długością jaką się nosi w tym
sezonie3. Już w następnym roku William C. Seitz zor-
ganizował w Museum of Modern Art, instytucji san-
kcjonującej nowe trendy w sztuce, wystawę artystów
tworząch Op Art zatytułowaną "The Responsive Eye".
Prace Stańczaka pokazano tam obok prac innego uzna-
nego artysty polskiego pochodzenia, Richarda Anusz-
kiewicza4. Fascynacja sztuką percepcyjną błyskawicz-
nie wyparła zainteresowanie sztuką Pop i w połowie lat
60. Op Art panował już niepodzielnie na scenie artysty-
cznej Ameryki i Europy Zachodniej. Estetyczne założe-
nia tego nurtu spełniały zasadniczy wymóg sztuki dwu-
dziestowiecznego modernizmu, wymóg pobudzania
samoświadomości i aktywności widza w procesie od-
bioru dzieła sztuki5. Malarstwo Op Artu było kolejnym
krokiem prowadzącym do rezygnacji z odbioru bierne-
go, służącego estetycznej satysfakcji, ideologicznym
celom i symbolicznym uwikłaniom, na rzecz odbioru
czynnego, wymagającego świadomego współtworzenia
oglądanego obrazu ze strony widza. Poszukiwania Op
Artu kierowały uwagę na zjawiska zachodzące w akcie
percepcji wizualnej, które choć podlegają uniwersal-
nym prawom, są w każdym akcie postrzegania zindy-
widualizowane. Zasadniczą przesłanką tych ekspery-
mentów był fakt, iż dzieło konstytuuje się w pełnym
wymiarze na siatkówce oka widza, artysta zaś odwołuje
się do specyficznych predyspozycji percepcyjnych po-
szczególnego odbiorcy, a nie do obiektywnych wyglą-
dów rzeczy. Nastąpiło tu ponowne, bo nawiązujące do
tradycji postimpresjonizmu, zbliżenie naukowej meto-
dy i artystycznej kreacji6.
W latach 60. sztuka Stańczaka znalazła się więc
nieoczekiwanie w centrum uwagi. Potwierdzała ona
wiarę w logicznie uporządkowany kosmos, którego pra-
wa jesteśmy w stanie wyczuć intuicyjnie, a którego nie
potrafimy do końca zgłębić intelektualnie. Artysta kreo-

108