Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (58.1996)

ANDRZEJ KOZIEŁ

jaśniana była jedynie poprzez wskazywanie stylistycz-
nych zależności, a nie poprzez próbę określenia funkcji,
jaką pełniły te dzieła. Rysunki te bowiem, jak uważam,
stanowiły dokumenty samodzielnych ćwiczeń Wil-
Imanna, które, odpowiadając w swym charakterze dy-
daktycznym praktykom stosowanym w pracowni Rem-
brandta, oparte jednak były na indywidualnej pracy
artysty nad zakupionym w Amsterdamie zbiorem mie-
dziorytniczych „prototypów". W przypadku trzynastu
rysunków możemy wskazać na konkretne graficzne
wzorce, które stały się podstawą dla rysunkowych ćwi-
czeń; zbliżony charakter formalny pozostałych rysun-
ków z serii Gregory'ego każe przypuszczać, iż także
pełniły one podobną funkcję.
Ich przegląd rozpocznijmy od tych, które są rejestra-
cją ćwiczenia najbardziej elementarnego - studium po-
jedynczej postaci i grupy kilku osób (tytuły rysunków
wg J. Neumanna):
- Figuralne studia z postacią Melchizedecha (il. 2) -
wzorem dla postaci Melchizedecha był kapłan świą-
tyni Zeusa z przedstawienia Św. Pawła i św. Barna-
by odmawiających przyjęcia ofiary w mieście Ly-
stra, sztychowanego przez Jana Saenredama według
Karela van Mandera14 (il. 3), cztery następne postaci
- kroczący mężczyzna w płaszczu oraz trzech męż-
czyzn tłoczących się w drzwiach - tworzące jedną
grupę odrysowane zostały z grafiki Marcantonio
Raimondiego według Baccio Bandinellego ukazują-
cej scenę Męczeństwa św. Wawrzyńca (il. 4);
- Sw. Rodzina z małym Janem Chrzcicielem (il. 5) -
wzorem tego rysunku była główna, środkowa grupa
postaci z grafiki Martino Roty według obrazu Tycja-
na Odpoczynek podczas ucieczki do Egiptu16 (il. 6);
Myślę, iż podobny charakter jedynie odrysów po-
szczególnych postaci i grup osób „wyciętych" z graficzne-
go wzorca mają także rysunki: Scena starotestamentowa
(Sąd Salomona?), Opłakiwanie Chrystusa i Opłakiwanie
Chrystusa ze studium Matki Boskiej Bolesnej.
Następny typ ćwiczeń artysty stanowiło przeryso-
wywanie postaci tworzących całą scenę lub też jej naj-
istotniejszą - „kulminacyjną" - część. Odmiennie niż w
poprzednim ćwiczeniu istotne było teraz by zachować
(bądź też nadać - w przypadku fragmentu) charakter
przejmowanej sceny jako skończonego, w miarę kom-
pletnego przedstawienia;
- Niesienie krzyża - Chrystus i św. Weronika (il. 7) -
rysunek ten jest odrysem całości sceny Niesienia
krzyża z grafiki Giovanni Battisty Franco17 (il. 8);
- Rzeź Niewiniątek na schodach przed pałacem (il. 9)
- scena ta jest przejęta ze środkowej części odwró-
conej kopii grafiki Marco Denty (Marco da Raven-

na) według Baccio Bandinellego, przedstawiającej
RzeźNiewiniątek18 (il. 10); dopełniają leżąca postać
martwego dziecka, przejęta z innego fragmentu tej
samej grafiki.
Próbą uchwycenia kompozycji całości układu posta-
ci z „prototypu" najprawdopodobniej jest także zacho-
wany rysunek z przedstawieniem Niewiernego Tomasza
przed Chrystusem.
Na zasadzie „ulepszania" kopiowanej figuralnej
sceny, stanowiącej główną część kompozycji, poprzez
dodawanie do niej nowych postaci, przejętych z tej
samej lub też innych grafik, bądź też - co niewykluczo-
ne - będących tworami własnej inwencji artysty, opie-
rało się następne ćwiczenie Willmanna:
- Narodzenie Marii (il. 11) - punktem wyjścia dla
artysty była w całości przerysowana scena z anoni-
mowej grafiki według Giulia Romano Narodzenie
Dziewicy19 (il. 12), do tego układu Willmann dodał,
dążąc do rozbudowania tej sceny, grupę trzech dys-
kutujących na boku postaci;
- Chrystus uzdrawiający chorych (?) (il. 13) — pod-
stawą dla Willmanna była tutaj pierwszoplanowa
grupa postaci z grafiki Giorgio Ghisiego według
fresku Francesco Salviatiego przedstawiającego Na-
wiedzenie2' (il. 14) - malarz „zacieśnił" przeryso-
wany układ postaci wokół środka dodając po bokach
dwie postaci, przez co zmienił całkowicie pierwotne
znaczenie przedstawienia;
- Dwunastoletni Jezus w świątyni (il. 15) — scena ta
powstała poprzez odpowiednie przeformułowanie
kompozycji miedziorytu Dwunastoletni Jezus w
świątyni Cornelisa Corta według Michiela Coxie21
(il. 16): kluczowa postać nauczającego Jezusa,
umieszczona w „prototypie" w głębi, została zastą-
piona przez Willmanna ledwie naszkicowaną syl-
wetką siedzącego mężczyzny umieszczonego na
pierwszym planie, tyłem do widza.
Przypuszczam, iż według podobnego schematu po-
wstały także rysunki ukazujące rozbudowane kompozy-
cyjnie sceny: Pokłonu pasterzy, Świętego nawracające-
go i chrzczącego pogan i Opłakiwanie Chrystusa z
przyglądającymi się.
Niewątpliwie najbardziej twórczym ćwiczeniem
Willmanna z miedziorytniczymi „prototypami" były
próby stworzenia zupełnie nowej kompozycji poprzez
odpowiednie zestawienie ze sobą oderwanych fragmen-
tów jednej, bądź też dwóch grafik:
- Studia biblijnych postaci (il. 17) - scena ta, nie
mająca określonego znaczenia, jest utworzona z po-
staci przerysowanych z grafiki Męczeństwo św.
Wawrzyńca Marcantonio Raimondiego według

288