DOI Artikel:
Miodońska, Barbara: Motywy Mistrza Kart do Gry i jego kopisty w krakowskich rękopisach iluminowanych około połowy XV wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0032
BARBARA MIODOŃSKA
II. 3. Dzicy ludzie walczący. Mszał nr 2 (KP) katedry wawelskiej, k. CLXXI1I r., fragment. (Fot. Ł. Schuster)
niektórych uzyskać potrzebną ilość kart, tj. po 12 w każdym
kolorze. Na podstawie analizy znaków wodnych papierów,
na których odbity został duży zespół miedziorytów Mistrza
Kart do Gry zachowany w Bibliotheąue Nationale w Pary-
żu, autorki przypuszczają, że nastąpiło to około 1451—539.
Już Lehrs zauważył, że poszczególne motywy serii ,,liczb”
były kopiowane przez iluminatorów. Lehman-Haupt za-
rejestrował dużą ilość motywów identycznych lub podob-
nych do dzikich ludzi, zwierząt, ptaków i kwiatów Mistrza
Kait do Gry w dekoracji marginesów kart tzw. Biblii olbrzy-
miej z Moguncji przepisanej między 4 IV 1452 a 9 VI 1453
(Waszyngton, D.C., Library of Congress)10.
Stwierdził on, że i w innych rękopisach mogunckich z lat
1452—82 oraz w drukach iluminowanych, w tym w Biblii
Gutenberga ze zbioru Wiliama H. Scheide (zdeponowanej
w Bibliotece Uniwersyteckiej w Princeton) znajdują się licz-
ne motywy odpowiadające seriom „liczb” Mistrza Kart do
Gry. Skłoniło go to do przypuszczenia, że pracownie mogun-
ckie posługiwały się zaginionym dziś wzornikiem, który sta-
nowił źródło tych motywów11. Ponadto postawił hipotezę, że
Mistrz Kart do Gry był iluminatorem, który około połowy
w. XV działał w Moguncji, a w latach 1453—55 pozostawał
w kontaktach z Gutenbergiem i, przed jego bankructwem
w r. 1455, dokonywał eksperymentów mających na celu me-
chaniczne powielanie w drukach motywów ornamentyki
marginalnej wzorowanej na iluminacjach rękopisów. Tym
tłumaczył fakt istnienia małych płjtek z pojedynczymi mo-
tywami dzikich ludzi, zwierząt i kwiatów. Po bankructwie
Gutenberga Mistrz miał je zużytkować do odbijania kart do
gry, uzupełniwszy je serią „figur”. Hipoteza ta pcmija dwa
9 van BUREN, EDMUNDS, o.c., s. 14.
10 Uczony ten zauważy), że w iluminacjach Biblii mogunckiej pozy
zwierząt i ludzi są zawsze umotywowane i starannie związane z układami
łodyg gotyckiego akantu, stanowiącego podstawowy motyw ornamentyki
marginalnej rękopisu. Na miedziorytach te same motywy sprawiają nie-
kiedy wrażenie wyizolowanych sztucznie z kontekstu (np. niedźwiedzie,
LEHMANN-HAUPT, o.c., 1966, s. 6, il. 2—4). To trafne spostrzeżenie
stanowi argument na rzecz związków genetycznych motywów z serii „liczb”
z iluminatorstwem.
fakty: charakter kostiumów „figur” niezgodny z datą 1455
oraz wcześniejsze występowanie motywów zapożyczonych
z serii „liczb” w rękopisach iluminowanych w różnych regio-
nach Europy.
Ważny i jak dotąd najwcześniejszy z zauważonych przy-
kładów zapożyczeń iluminatorskich wskazał sam Lehmann-
Haupt12. W dekoracji marginesów kart Godzinek Katarzy-
ny z Kleve (Nowy Jork, Pierpont Morgan Library, M. 917,
945), wykonanych zapewne w Utrechcie w latach 1440—4513,
występuje kilka motywów, które są pomniejszonymi repli-
kami motywów Mistrza Kart do Gry. Lehmann-Haupt za-
uważył trzy, czwarty wskazały van Buren i Edmunds.
Lehmann-Haupt przyjął, że pierwowzorami były iluminacje;
van Buren i Edmunds są zdania, iż to iluminator kopiował
miedzioryty, na co wskazuje zwrócenie motywów w tę samą
stronę i uproszczenie ich rysunku w stosunku do miedzio-
rytów.
Praca wymienionych autorek posunęła naprzód badania
nad Mistrzem i rolą jego rytów jako źródła motywów spożyt-
kowywanych w iluminatorstwie; rzuciła także wiele światła
na wzajemne stosunki iluminatorstwa i grafiki we wczesnym
okresie jej rozwoju. Zestawiona przez nie lista 24 rękopisów
iluminowanych przed r. 1455 w Holandii, południowych Ni-
derlandach, Nadrenii, Sabaudii, Saksonii, Tyrolu i Anglii,
zawierających motywy Mistrza, pozwoliła im na dokonanie
szeregu ważnych stwierdzeń14.
Motywy zapożyczone od Mistrza Kart do Gry występują
z reguły na marginesach rękopisów, tylko wyjątkowo w minia-
turach. Kopiowano „liczby”; nie rozpoznano dotąd kopii
„figur”, co trzeba uznać za zastanawiające.
11 LEHMANN-HAUPT powołał się przy tym na luźną kartę o charak-
terze wzornika rysunkowego zachowaną w Stadeł Museum we Frankfurcie
nad Menem i określoną jako praca z terenu dolnej Nadrenii, z lat 1440—50
(o.c., 1966, s. 22, il. 16).
12 Ibidem, s. 32 i nn., il. 23, 24; — van BUREN, EDMUNDS, o.c.,
s. 18—19, 25, il. 9—12.
13 La Miniaturę hollandaise, Le Grand siecle de Venluminure du livre
dans les Pays-Bas Septentrionauz, Catalogue, Bibliotheąue Royale Albert Ier,
Bruxelles 1971, poz. 27, s, 40—41.
14 vań BUREN, EDMUNDS, o.c., s. 18 i nn.
22
II. 3. Dzicy ludzie walczący. Mszał nr 2 (KP) katedry wawelskiej, k. CLXXI1I r., fragment. (Fot. Ł. Schuster)
niektórych uzyskać potrzebną ilość kart, tj. po 12 w każdym
kolorze. Na podstawie analizy znaków wodnych papierów,
na których odbity został duży zespół miedziorytów Mistrza
Kart do Gry zachowany w Bibliotheąue Nationale w Pary-
żu, autorki przypuszczają, że nastąpiło to około 1451—539.
Już Lehrs zauważył, że poszczególne motywy serii ,,liczb”
były kopiowane przez iluminatorów. Lehman-Haupt za-
rejestrował dużą ilość motywów identycznych lub podob-
nych do dzikich ludzi, zwierząt, ptaków i kwiatów Mistrza
Kait do Gry w dekoracji marginesów kart tzw. Biblii olbrzy-
miej z Moguncji przepisanej między 4 IV 1452 a 9 VI 1453
(Waszyngton, D.C., Library of Congress)10.
Stwierdził on, że i w innych rękopisach mogunckich z lat
1452—82 oraz w drukach iluminowanych, w tym w Biblii
Gutenberga ze zbioru Wiliama H. Scheide (zdeponowanej
w Bibliotece Uniwersyteckiej w Princeton) znajdują się licz-
ne motywy odpowiadające seriom „liczb” Mistrza Kart do
Gry. Skłoniło go to do przypuszczenia, że pracownie mogun-
ckie posługiwały się zaginionym dziś wzornikiem, który sta-
nowił źródło tych motywów11. Ponadto postawił hipotezę, że
Mistrz Kart do Gry był iluminatorem, który około połowy
w. XV działał w Moguncji, a w latach 1453—55 pozostawał
w kontaktach z Gutenbergiem i, przed jego bankructwem
w r. 1455, dokonywał eksperymentów mających na celu me-
chaniczne powielanie w drukach motywów ornamentyki
marginalnej wzorowanej na iluminacjach rękopisów. Tym
tłumaczył fakt istnienia małych płjtek z pojedynczymi mo-
tywami dzikich ludzi, zwierząt i kwiatów. Po bankructwie
Gutenberga Mistrz miał je zużytkować do odbijania kart do
gry, uzupełniwszy je serią „figur”. Hipoteza ta pcmija dwa
9 van BUREN, EDMUNDS, o.c., s. 14.
10 Uczony ten zauważy), że w iluminacjach Biblii mogunckiej pozy
zwierząt i ludzi są zawsze umotywowane i starannie związane z układami
łodyg gotyckiego akantu, stanowiącego podstawowy motyw ornamentyki
marginalnej rękopisu. Na miedziorytach te same motywy sprawiają nie-
kiedy wrażenie wyizolowanych sztucznie z kontekstu (np. niedźwiedzie,
LEHMANN-HAUPT, o.c., 1966, s. 6, il. 2—4). To trafne spostrzeżenie
stanowi argument na rzecz związków genetycznych motywów z serii „liczb”
z iluminatorstwem.
fakty: charakter kostiumów „figur” niezgodny z datą 1455
oraz wcześniejsze występowanie motywów zapożyczonych
z serii „liczb” w rękopisach iluminowanych w różnych regio-
nach Europy.
Ważny i jak dotąd najwcześniejszy z zauważonych przy-
kładów zapożyczeń iluminatorskich wskazał sam Lehmann-
Haupt12. W dekoracji marginesów kart Godzinek Katarzy-
ny z Kleve (Nowy Jork, Pierpont Morgan Library, M. 917,
945), wykonanych zapewne w Utrechcie w latach 1440—4513,
występuje kilka motywów, które są pomniejszonymi repli-
kami motywów Mistrza Kart do Gry. Lehmann-Haupt za-
uważył trzy, czwarty wskazały van Buren i Edmunds.
Lehmann-Haupt przyjął, że pierwowzorami były iluminacje;
van Buren i Edmunds są zdania, iż to iluminator kopiował
miedzioryty, na co wskazuje zwrócenie motywów w tę samą
stronę i uproszczenie ich rysunku w stosunku do miedzio-
rytów.
Praca wymienionych autorek posunęła naprzód badania
nad Mistrzem i rolą jego rytów jako źródła motywów spożyt-
kowywanych w iluminatorstwie; rzuciła także wiele światła
na wzajemne stosunki iluminatorstwa i grafiki we wczesnym
okresie jej rozwoju. Zestawiona przez nie lista 24 rękopisów
iluminowanych przed r. 1455 w Holandii, południowych Ni-
derlandach, Nadrenii, Sabaudii, Saksonii, Tyrolu i Anglii,
zawierających motywy Mistrza, pozwoliła im na dokonanie
szeregu ważnych stwierdzeń14.
Motywy zapożyczone od Mistrza Kart do Gry występują
z reguły na marginesach rękopisów, tylko wyjątkowo w minia-
turach. Kopiowano „liczby”; nie rozpoznano dotąd kopii
„figur”, co trzeba uznać za zastanawiające.
11 LEHMANN-HAUPT powołał się przy tym na luźną kartę o charak-
terze wzornika rysunkowego zachowaną w Stadeł Museum we Frankfurcie
nad Menem i określoną jako praca z terenu dolnej Nadrenii, z lat 1440—50
(o.c., 1966, s. 22, il. 16).
12 Ibidem, s. 32 i nn., il. 23, 24; — van BUREN, EDMUNDS, o.c.,
s. 18—19, 25, il. 9—12.
13 La Miniaturę hollandaise, Le Grand siecle de Venluminure du livre
dans les Pays-Bas Septentrionauz, Catalogue, Bibliotheąue Royale Albert Ier,
Bruxelles 1971, poz. 27, s, 40—41.
14 vań BUREN, EDMUNDS, o.c., s. 18 i nn.
22