DOI article:
Rudziński, Piotr: Awangardowa twórczość Henryka Berlewiego w latach 1922-1925, 1
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0220
PIOTR RUDZIŃSKI
II. 1. Szklarz, 1918, litografia barwna (druk), Muzeum
Narodowe w Warszawie (Fot. A. Grelik)
obfity w dorobek artystyczny, trwał mniej więcej od 1922 do
1925 r. i prawdopodobnie powstało wtedy 12 prac konkrety-
zujących nową koncepcję malarstwa, pierwszą w Polsce
dotyczącą sztuki abstrakcyjnej. Chociaż artysta odstąpi na
długo od idei z tych lat, okażą się one po pewnym czasie aktual-
ne i to tylko dla ich twórcy. Przed r. 1960 Stany Zjednoczone
i Europę ogarnie ponownie fala abstrakcji geometrycznej,
w tym także i op-artu. Mechanofaktura, jak i inne poszuki-
wania zapoczątkowane przez awangardę międzywojenną,
znajdą w tej fali swoją kontynuację, natomiast starzy kon-
struktywiści, a wśród nich Henryk Berlewi, rozpoczną drugi
rozdział awangardowej działalności, z przekonaniem o pre-
kursorskim znaczeniu artystycznych doświadczeń młodości.
Niniejszy artykuł obejmuje tylko jeden okres twórczości
artysty, związany z powstaniem i realizacją teorii mechano-
faktury w latach 1922—25. Wobec braku systematycznego
opracowania dorobku Berlewiego, należy chyba zająć się
przede wszystkim tym, co było w jego sztuce rzeczywiście
oryginalne i wniosło prawdziwe wartości, wybijające się na
tle osiągnięć artystycznych polskiej awangardy.
Biografia
Henryk Berlewi urodził się w Warszawie 20 października
1894 r. w rodzinie żydowskiej8. Nie wiemy kim był jego ojciec,
matka Helena (ur. w 1873 r.) zdobyła rozgłos w Paryżu w la-
tach pięćdziesiątych — pierwszy raz zajęła się wówczas ma-
larstwem — jako malarka kwiatów (Hel Enri) i podobno
najstarsza artystka na świecie; w 1974 miała ponad sto lat.
Jej syn wspomina, że to właśnie matka zauważyła jego arty-
styczne zdolności i sprawiła, że w latach 1906—1909, jako
uczeń gimnazjum, uczęszcza do Szkoły Sztuk Pięknych
w Warszawie przy ulicy Wierzbowej 8 (od 1907 przy Hożej 33)9.
Trudno uwierzyć w studia malarskie, czy też jakiekolwiek inne
kontakty 12-letniego chłopca ze Szkołą i pracowniami Sta-
browskiego, Lentza, Trojanowskiego, Krzyżanowskiego, Śle-
wińskiego (1908—1909), niemniej Kaswery Piwocki podaje
datę zapisu Berlewiego do Szkoły Sztuk Pięknych już w 1906/
/1907 r 10. W latach 1909-10 Berlewi studiuje Academie des
Beaux-Arts w Antwerpii, dokąd wyemigrowali jego rodzice11.
Podobno okres ten był pełen konfliktów młodego studenta
z profesorami (Berlewi był w klasie J. de Vriendta)12. Nie-
zadowolony z uczelni powrócił w 1910 na krótko do Warszawy
i stamtąd, w 1911, udał się do Paryża13. Przez pewien czas
studiował w Ecole des Arts Decoratiłs i Ecole des Beaux-Arts
u P. Maurou, gdzie interesował się wyłącznie litografią. Wido-
cznie w Paryżu działo się wtedy zbyt dużo jak na uciekiniera
z antwerpskiej akademii, bo oszołomiony nowościami zajął
wobec nich chwilowo bierną postawę. Uważnie jednak śledził
malarstwo kubistów, skoro wstąpienie w 1913 r. do Szkoły Ry-
sunkowej po powrocie do Warszawy motywuje tym, że dotąd
nigdzie nie nauczył się „żadnego pogłębienia formy, ani kon-
strukcji”14. W Szkole Rysunkowej Berlewi studiuje przez
trzy lata u Jana Kauzika15. Od r. 1915 wystawia w Zachęcie,
najczęściej portrety i kompozycje figuralne, w których wido-
czny jest wpływ naturalistycznego nastawienia Szkoły.
W 1918 i 1919 r. Berlewi zbliża się do warszawskich futu-
rystów: współuczestniczy w ich wystąpieniach, organizowa-
nych przez Sterna i Wata16. W tym okresie w jego pracach
pojawia się deformacja. Jest to zapewne wpływ malarstwa
niektórych formistów, ale nie przejawiający się u Berlewiego
w śmielszych uogólnieniach formy i głębszym zainteresowaniu
przestrzenią obrazu. Wyraźniejszy za to jest w tych pracach,
szczególnie w portretach, pierwiastek ekspresjonistyczny.
W 1921 r. warszawska filia żydowskiej ,,Kultur-Liege”, po-
wstałej podczas rewolucji na Ukrainie, podejmowała jadącego
do Berlina Lissitzkiego. Berlewi wspomina, że spotkał się
z Lissitzkim, który zbliżył go wtedy do tendencji odnowy
sztuki żydowskiej17. Z tego okresu pochodzą m.in. takie
prace, jak plakat do Dybbuka, wystawionego przez tzw.
Trupę Wileńską, obrazy Wesele żydowskie, Portert romanty-
8 Do metryki Berlewiego nie dotarłem, najprawdopodobniej spłonęła
z archiwami gminy żydowskiej w powstaniu w getcie. W datowaniu opie-
ram się na danych z karty biograficznej Berlewiego — członka AICA przy-
słanej mi przez pana Guy. Weelena z Sekretariatu AICA w Paryżu. Ta sama
data zob. Das Bertelsmann Leaikon, Bd. 1, Gutersloh 1967; natomiast
nieco inna: 28 października 1894 r. w: Encyclopaedia Judaica, Bd. 4, Berlin
1929, s. 216.
9 H. BERLEWI, Wspomnienia z lat 20-tych, opr. Z. BARANOWICZ,
B. WOJCIECHOWSKA, 1966, mszps udostępniony mi uprzejmie przez
Państwa B. i A. Wojciechowskich.
10 K. PIWOCKI, Historia Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie
1904—1964, Wrocław 1965, s. 32, 145. Piwocki nie podaje daty urodzenia
Berlewiego, ani daty ukończenia przez niego Szkoły.
11 BERLEWI, Wspomnienia ..., o.c., s. 2.
12 H. COLLEYE, Henryk Berlewi. Peintre polonais, Anvers 1937,
s. 15.
13 Ibidem, s. 20.
14 Ibidem, s. 23.
15 BERLEWI, Wspomnienia ..., o.c., s. 2.
16 Ibidem, s. 3; — J. POLLAKÓWNA, Formiści, Wrocław 1972, s. 102.
17 BERLEWI, Wspomnienia ..., o.c., s. 5.
206
II. 1. Szklarz, 1918, litografia barwna (druk), Muzeum
Narodowe w Warszawie (Fot. A. Grelik)
obfity w dorobek artystyczny, trwał mniej więcej od 1922 do
1925 r. i prawdopodobnie powstało wtedy 12 prac konkrety-
zujących nową koncepcję malarstwa, pierwszą w Polsce
dotyczącą sztuki abstrakcyjnej. Chociaż artysta odstąpi na
długo od idei z tych lat, okażą się one po pewnym czasie aktual-
ne i to tylko dla ich twórcy. Przed r. 1960 Stany Zjednoczone
i Europę ogarnie ponownie fala abstrakcji geometrycznej,
w tym także i op-artu. Mechanofaktura, jak i inne poszuki-
wania zapoczątkowane przez awangardę międzywojenną,
znajdą w tej fali swoją kontynuację, natomiast starzy kon-
struktywiści, a wśród nich Henryk Berlewi, rozpoczną drugi
rozdział awangardowej działalności, z przekonaniem o pre-
kursorskim znaczeniu artystycznych doświadczeń młodości.
Niniejszy artykuł obejmuje tylko jeden okres twórczości
artysty, związany z powstaniem i realizacją teorii mechano-
faktury w latach 1922—25. Wobec braku systematycznego
opracowania dorobku Berlewiego, należy chyba zająć się
przede wszystkim tym, co było w jego sztuce rzeczywiście
oryginalne i wniosło prawdziwe wartości, wybijające się na
tle osiągnięć artystycznych polskiej awangardy.
Biografia
Henryk Berlewi urodził się w Warszawie 20 października
1894 r. w rodzinie żydowskiej8. Nie wiemy kim był jego ojciec,
matka Helena (ur. w 1873 r.) zdobyła rozgłos w Paryżu w la-
tach pięćdziesiątych — pierwszy raz zajęła się wówczas ma-
larstwem — jako malarka kwiatów (Hel Enri) i podobno
najstarsza artystka na świecie; w 1974 miała ponad sto lat.
Jej syn wspomina, że to właśnie matka zauważyła jego arty-
styczne zdolności i sprawiła, że w latach 1906—1909, jako
uczeń gimnazjum, uczęszcza do Szkoły Sztuk Pięknych
w Warszawie przy ulicy Wierzbowej 8 (od 1907 przy Hożej 33)9.
Trudno uwierzyć w studia malarskie, czy też jakiekolwiek inne
kontakty 12-letniego chłopca ze Szkołą i pracowniami Sta-
browskiego, Lentza, Trojanowskiego, Krzyżanowskiego, Śle-
wińskiego (1908—1909), niemniej Kaswery Piwocki podaje
datę zapisu Berlewiego do Szkoły Sztuk Pięknych już w 1906/
/1907 r 10. W latach 1909-10 Berlewi studiuje Academie des
Beaux-Arts w Antwerpii, dokąd wyemigrowali jego rodzice11.
Podobno okres ten był pełen konfliktów młodego studenta
z profesorami (Berlewi był w klasie J. de Vriendta)12. Nie-
zadowolony z uczelni powrócił w 1910 na krótko do Warszawy
i stamtąd, w 1911, udał się do Paryża13. Przez pewien czas
studiował w Ecole des Arts Decoratiłs i Ecole des Beaux-Arts
u P. Maurou, gdzie interesował się wyłącznie litografią. Wido-
cznie w Paryżu działo się wtedy zbyt dużo jak na uciekiniera
z antwerpskiej akademii, bo oszołomiony nowościami zajął
wobec nich chwilowo bierną postawę. Uważnie jednak śledził
malarstwo kubistów, skoro wstąpienie w 1913 r. do Szkoły Ry-
sunkowej po powrocie do Warszawy motywuje tym, że dotąd
nigdzie nie nauczył się „żadnego pogłębienia formy, ani kon-
strukcji”14. W Szkole Rysunkowej Berlewi studiuje przez
trzy lata u Jana Kauzika15. Od r. 1915 wystawia w Zachęcie,
najczęściej portrety i kompozycje figuralne, w których wido-
czny jest wpływ naturalistycznego nastawienia Szkoły.
W 1918 i 1919 r. Berlewi zbliża się do warszawskich futu-
rystów: współuczestniczy w ich wystąpieniach, organizowa-
nych przez Sterna i Wata16. W tym okresie w jego pracach
pojawia się deformacja. Jest to zapewne wpływ malarstwa
niektórych formistów, ale nie przejawiający się u Berlewiego
w śmielszych uogólnieniach formy i głębszym zainteresowaniu
przestrzenią obrazu. Wyraźniejszy za to jest w tych pracach,
szczególnie w portretach, pierwiastek ekspresjonistyczny.
W 1921 r. warszawska filia żydowskiej ,,Kultur-Liege”, po-
wstałej podczas rewolucji na Ukrainie, podejmowała jadącego
do Berlina Lissitzkiego. Berlewi wspomina, że spotkał się
z Lissitzkim, który zbliżył go wtedy do tendencji odnowy
sztuki żydowskiej17. Z tego okresu pochodzą m.in. takie
prace, jak plakat do Dybbuka, wystawionego przez tzw.
Trupę Wileńską, obrazy Wesele żydowskie, Portert romanty-
8 Do metryki Berlewiego nie dotarłem, najprawdopodobniej spłonęła
z archiwami gminy żydowskiej w powstaniu w getcie. W datowaniu opie-
ram się na danych z karty biograficznej Berlewiego — członka AICA przy-
słanej mi przez pana Guy. Weelena z Sekretariatu AICA w Paryżu. Ta sama
data zob. Das Bertelsmann Leaikon, Bd. 1, Gutersloh 1967; natomiast
nieco inna: 28 października 1894 r. w: Encyclopaedia Judaica, Bd. 4, Berlin
1929, s. 216.
9 H. BERLEWI, Wspomnienia z lat 20-tych, opr. Z. BARANOWICZ,
B. WOJCIECHOWSKA, 1966, mszps udostępniony mi uprzejmie przez
Państwa B. i A. Wojciechowskich.
10 K. PIWOCKI, Historia Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie
1904—1964, Wrocław 1965, s. 32, 145. Piwocki nie podaje daty urodzenia
Berlewiego, ani daty ukończenia przez niego Szkoły.
11 BERLEWI, Wspomnienia ..., o.c., s. 2.
12 H. COLLEYE, Henryk Berlewi. Peintre polonais, Anvers 1937,
s. 15.
13 Ibidem, s. 20.
14 Ibidem, s. 23.
15 BERLEWI, Wspomnienia ..., o.c., s. 2.
16 Ibidem, s. 3; — J. POLLAKÓWNA, Formiści, Wrocław 1972, s. 102.
17 BERLEWI, Wspomnienia ..., o.c., s. 5.
206