DOI Artikel:
Sulerzyska, Teresa: Ryciny Cornelisa van Dalen w siedemnastowiecznych drukach gdańskich
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0350
TERESA SULERZYSKA
II. 8. Cornelis van Dalen I, Karta tytułowa do:
P. C. Tacitus, Van de gedenkwaerdige historien
der Romeynen, Amsterdam 1645. (Fot. Rijks-
museum, Amsterdam)
Obrazu wędzidła używano w świecie emblematyki dla ozna-
czenia pojęcia umiaru, panowania nad namiętnościami,
występkami itp., i w tym sensie charakteryzowano nim różne
personifikacje18, zwłaszcza Umiarkowania, Roztropności,
Posłuszeństwa, Fortuny, a na rycinie połączono z Miłością
wskazując na cnotę potrzebną do zachowania trwałości uczucia.
Postać tę wyobraził artysta w podobny sposób w jaki C. Ripa
opisał Piacere Honesto (moderato e ritenuto), uosobioną
przez boginię Wenus w skromnej sukni ze złotym pasem,
trzymającą wędzidło i miarkę19. Lira z kolei, starodawny
symbol miłości małżeńskiej, była także, co może warto przy-
pomnieć w tym wypadku, instrumentem towarzyszącym
Harmonii i Przyjemności, związanym z muzyką i poezją,
z muzą Erato wygrywającą pieśni miłosne20. Frontowe ścianki
cokołu rozjaśniają trzy poziome tabliczki z delikatnie zaryso-
wanymi pejzażykami21. Rozwidlony strumień wody na widoku
środkowym kojarzy się z rozgałęzieniami ujścia Wisły, ale
wraz z zamieszczonym tam bożkiem wodnym, utartą personi-
fikacją rzeki, mógł mieć i głębszą a tu przydatną wymowę
symboliczną. Motyw ten występował nieraz w emblematach
oznaczając m.in. powodzenie i sukces lub analogicznie do ucho
dzącej do mórz i jezior rzeki — bieg życia ludzkiego z rozmai-
tością spełnień kolejnych pragnień, uczuć i zamiarów22.
M wersji niemieckiej epitalamium użyto tej samej ryciny ze
zmienionym jedynie kształtem górnej części tablicy i odpo-
wiednio dostosowanym tekstem tytułu (il. 14).
Trzeci druk oficyny Hunefelda, Psalmy Dawida w niemiec-
kim opracowaniu Marcina Opitza, otrzymał frontispis skom-
ponowany całkowicie odmiennie (il. 4)23. W górnej jego
części dominuje rozpostarty na całej szerokości ciężki
kartusz z wolutami, z umieszczonym nań tytułem dzieła,
ozdobiony nisko zwisającymi girlandami i wieńcami z liści.
Dolną część wypełnia centralnie usadowiona postać Dawid i
grającego na harfie, na tle lekko naszkicowanego w głębi roz-
ległego pejzażu z widokiem miasta. Królewskiemu psalmiście
towarzyszy akompaniament ze sfer niebieskich: osadzona
na szczycie kartusza grupa muzykujących aniołów, którymi
kieruje siedząca pośrodku kobieta, zapewne uosobienie mu-
zyki kościelnej, z księgą z nutami na kolanach i ornamentem
z nut obrzeżającym jej suknię. Wizerunek na powyższej rycinie
reprezentuje jeden z dwu głównych typów wykształconych
w okresie średniowiecza: Dawida jako sędziwego i brodatego
króla muzyka i śpiewaka, w koronie i królewskich szatach,
grającego najczęściej na harfie 24. Przejęte z bizantyjskich
psałterzy we wczesnym średniowieczu całostronicowe przed-
stawienie Dawida samotnego lub w otoczeniu tancerzy i mu-
zykantów wtórujących jego grze, spopularyzowane zostało
przez miniatury i malowcną dekorację organów, przy czym
od XIV w. coraz rzadziej dodawano mu towarzyszące postacie.
Dawid jako królewski śpiewak pojawiał się często na kartach
psałterzy, biblii, modlitewników i śpiewników, rękopiśmiennych
a później drukowanych, także na licznych rycinach luźnych,
potwierdzając powszechnie już przyjęte jego znaczenie jako
przedstawiciela i patrona muzyki sakralnej, muzyków i śpie-
waków. Harfie, która stała się jego atrybutem oraz symbolem
psalmów, nadawano różne formy -— uderzające bogactwem
i doskonałością jak przystało majestatowi i talentowi króla
18 RIPA, o.c., cz. 2, s. 346, 521, 599, cz. 3, s. 6, 118—119; — TER-
YARENT, o.c., t. 2, szp. 277—278. — Na wymienionej karcie tytułowej
Duysenda z 1633 r. wędzidło trzyma także Religia.
19 PTPA, o.c., cz. 2, s. 570.
20 Ibidem, cz. 1, s. 60 (Armonia), s. 185 (Diletto), cz. 2, s. 502 (Musi-
ca), s. 504—505 (Erato, przy niej także Amor z łukiem, kołczanem i pochod-
nią), s. 578 (Poesia) ; — TERYARENT, o.c., t. 2, szp. 256—257; — Ad de
YRIES, Dictionary of Symbols and Imagery, Amsterdam, London 1974,
s. 307, m. in. ancient emblem for conjugal love, or an agreement between any
two persons.
21 Motyw takich tabliczek z różnymi przedstawieniami był nieraz
stosowany w architekturze frontispisów, por. analogiczne rozwiązanie na
rycinie C. Cl. Duysenda w: D. HEINSIUS, Rerum ad Sylram-Ducis, Lejda
(ELZEYIER) 1631.
22 Oznaczał także czystość i niewinność. Emblemata. Handbuch zur
Sinnbildkunst des XVI. und XVII. Jahrhunderts, hrsg. von A. HENKEL
und A. SCHdNE, Stuttgart 1967, szp. 101, 103; — Dictionnaire des sym-
boles, o.c., s. 362—363. — Określone znaczenie mogły mieć również boczne
pejzażyki, symbolika drzew była bardzo bogata, m. in. oznaczały wielkość
królewskość, piękno, mądrość; zob. Ad de YRIES, o.c., s. 473—475.
23 Die Psalmen Darids nach den Franczosischen IFeisen gesetzt, Dantzigk
(Gedruckt und Yerlegt durch Andream HUNEFELDT, Buchhandler) 1637.
Karta tyt.: miedzioryt, 136 x82mm(płyta),sygn: CornelisranDalen.Sculp:.
24 J. BIAŁOSTOCKI, Harfa Dawida i miot Tubalkaina, „Biul. Hist.
Sztuki” XI, 1949. nr 3/4. s. 174—175; — R. L. WYSS, Darid [w:] Real-
lexikon zur deutschen Kunstgeschichte, hrsg. von E. GALL und L. H. HEY-
DENREICH, Bd III, Stuttgart 1954, szp. 1083—1119, 1097, 1112; —
L. R1SAU, Iconographie de l’art chretien, t. 2. Paris 1956, s. 254—255; —
Lexikon der Christlichen Ikonographie, hrsg. von E. KIRSCHBAUM, Bd 1,
Rom 1968, szp. 478—479; — A. P. de MIRIMONDE, L’iconographie musi-
cale sous les rois Bourbons. La musigue dans les arts plastigues (XVII—-
—XVIII sibcles), Paris 1975, s. 99—104; — W średniowieczu Dawid stal
się patronem muzyków, w XVI i XVII w. — śpiewaków i kolegiów muzycz-
nych. Rzadziej jako atrybut przydawano mu lirę, cytarę lub psalterium.—■
Informacje dotyczące przedstawionych na rycinie instrumentów i sposobu
gry zawdzięczam doc. dr Jerzemu Gołosowi.
330
II. 8. Cornelis van Dalen I, Karta tytułowa do:
P. C. Tacitus, Van de gedenkwaerdige historien
der Romeynen, Amsterdam 1645. (Fot. Rijks-
museum, Amsterdam)
Obrazu wędzidła używano w świecie emblematyki dla ozna-
czenia pojęcia umiaru, panowania nad namiętnościami,
występkami itp., i w tym sensie charakteryzowano nim różne
personifikacje18, zwłaszcza Umiarkowania, Roztropności,
Posłuszeństwa, Fortuny, a na rycinie połączono z Miłością
wskazując na cnotę potrzebną do zachowania trwałości uczucia.
Postać tę wyobraził artysta w podobny sposób w jaki C. Ripa
opisał Piacere Honesto (moderato e ritenuto), uosobioną
przez boginię Wenus w skromnej sukni ze złotym pasem,
trzymającą wędzidło i miarkę19. Lira z kolei, starodawny
symbol miłości małżeńskiej, była także, co może warto przy-
pomnieć w tym wypadku, instrumentem towarzyszącym
Harmonii i Przyjemności, związanym z muzyką i poezją,
z muzą Erato wygrywającą pieśni miłosne20. Frontowe ścianki
cokołu rozjaśniają trzy poziome tabliczki z delikatnie zaryso-
wanymi pejzażykami21. Rozwidlony strumień wody na widoku
środkowym kojarzy się z rozgałęzieniami ujścia Wisły, ale
wraz z zamieszczonym tam bożkiem wodnym, utartą personi-
fikacją rzeki, mógł mieć i głębszą a tu przydatną wymowę
symboliczną. Motyw ten występował nieraz w emblematach
oznaczając m.in. powodzenie i sukces lub analogicznie do ucho
dzącej do mórz i jezior rzeki — bieg życia ludzkiego z rozmai-
tością spełnień kolejnych pragnień, uczuć i zamiarów22.
M wersji niemieckiej epitalamium użyto tej samej ryciny ze
zmienionym jedynie kształtem górnej części tablicy i odpo-
wiednio dostosowanym tekstem tytułu (il. 14).
Trzeci druk oficyny Hunefelda, Psalmy Dawida w niemiec-
kim opracowaniu Marcina Opitza, otrzymał frontispis skom-
ponowany całkowicie odmiennie (il. 4)23. W górnej jego
części dominuje rozpostarty na całej szerokości ciężki
kartusz z wolutami, z umieszczonym nań tytułem dzieła,
ozdobiony nisko zwisającymi girlandami i wieńcami z liści.
Dolną część wypełnia centralnie usadowiona postać Dawid i
grającego na harfie, na tle lekko naszkicowanego w głębi roz-
ległego pejzażu z widokiem miasta. Królewskiemu psalmiście
towarzyszy akompaniament ze sfer niebieskich: osadzona
na szczycie kartusza grupa muzykujących aniołów, którymi
kieruje siedząca pośrodku kobieta, zapewne uosobienie mu-
zyki kościelnej, z księgą z nutami na kolanach i ornamentem
z nut obrzeżającym jej suknię. Wizerunek na powyższej rycinie
reprezentuje jeden z dwu głównych typów wykształconych
w okresie średniowiecza: Dawida jako sędziwego i brodatego
króla muzyka i śpiewaka, w koronie i królewskich szatach,
grającego najczęściej na harfie 24. Przejęte z bizantyjskich
psałterzy we wczesnym średniowieczu całostronicowe przed-
stawienie Dawida samotnego lub w otoczeniu tancerzy i mu-
zykantów wtórujących jego grze, spopularyzowane zostało
przez miniatury i malowcną dekorację organów, przy czym
od XIV w. coraz rzadziej dodawano mu towarzyszące postacie.
Dawid jako królewski śpiewak pojawiał się często na kartach
psałterzy, biblii, modlitewników i śpiewników, rękopiśmiennych
a później drukowanych, także na licznych rycinach luźnych,
potwierdzając powszechnie już przyjęte jego znaczenie jako
przedstawiciela i patrona muzyki sakralnej, muzyków i śpie-
waków. Harfie, która stała się jego atrybutem oraz symbolem
psalmów, nadawano różne formy -— uderzające bogactwem
i doskonałością jak przystało majestatowi i talentowi króla
18 RIPA, o.c., cz. 2, s. 346, 521, 599, cz. 3, s. 6, 118—119; — TER-
YARENT, o.c., t. 2, szp. 277—278. — Na wymienionej karcie tytułowej
Duysenda z 1633 r. wędzidło trzyma także Religia.
19 PTPA, o.c., cz. 2, s. 570.
20 Ibidem, cz. 1, s. 60 (Armonia), s. 185 (Diletto), cz. 2, s. 502 (Musi-
ca), s. 504—505 (Erato, przy niej także Amor z łukiem, kołczanem i pochod-
nią), s. 578 (Poesia) ; — TERYARENT, o.c., t. 2, szp. 256—257; — Ad de
YRIES, Dictionary of Symbols and Imagery, Amsterdam, London 1974,
s. 307, m. in. ancient emblem for conjugal love, or an agreement between any
two persons.
21 Motyw takich tabliczek z różnymi przedstawieniami był nieraz
stosowany w architekturze frontispisów, por. analogiczne rozwiązanie na
rycinie C. Cl. Duysenda w: D. HEINSIUS, Rerum ad Sylram-Ducis, Lejda
(ELZEYIER) 1631.
22 Oznaczał także czystość i niewinność. Emblemata. Handbuch zur
Sinnbildkunst des XVI. und XVII. Jahrhunderts, hrsg. von A. HENKEL
und A. SCHdNE, Stuttgart 1967, szp. 101, 103; — Dictionnaire des sym-
boles, o.c., s. 362—363. — Określone znaczenie mogły mieć również boczne
pejzażyki, symbolika drzew była bardzo bogata, m. in. oznaczały wielkość
królewskość, piękno, mądrość; zob. Ad de YRIES, o.c., s. 473—475.
23 Die Psalmen Darids nach den Franczosischen IFeisen gesetzt, Dantzigk
(Gedruckt und Yerlegt durch Andream HUNEFELDT, Buchhandler) 1637.
Karta tyt.: miedzioryt, 136 x82mm(płyta),sygn: CornelisranDalen.Sculp:.
24 J. BIAŁOSTOCKI, Harfa Dawida i miot Tubalkaina, „Biul. Hist.
Sztuki” XI, 1949. nr 3/4. s. 174—175; — R. L. WYSS, Darid [w:] Real-
lexikon zur deutschen Kunstgeschichte, hrsg. von E. GALL und L. H. HEY-
DENREICH, Bd III, Stuttgart 1954, szp. 1083—1119, 1097, 1112; —
L. R1SAU, Iconographie de l’art chretien, t. 2. Paris 1956, s. 254—255; —
Lexikon der Christlichen Ikonographie, hrsg. von E. KIRSCHBAUM, Bd 1,
Rom 1968, szp. 478—479; — A. P. de MIRIMONDE, L’iconographie musi-
cale sous les rois Bourbons. La musigue dans les arts plastigues (XVII—-
—XVIII sibcles), Paris 1975, s. 99—104; — W średniowieczu Dawid stal
się patronem muzyków, w XVI i XVII w. — śpiewaków i kolegiów muzycz-
nych. Rzadziej jako atrybut przydawano mu lirę, cytarę lub psalterium.—■
Informacje dotyczące przedstawionych na rycinie instrumentów i sposobu
gry zawdzięczam doc. dr Jerzemu Gołosowi.
330