Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (58.1996)

MICHAELA WILLMANNA DROGA NA „SZCZYTY SZTUKI"

11. Ibidem.
12. V. MANUTH, o. c., s. 146-148.
13. Por. E. KLOSS, o. c., s. 142; V. MANUTH, o. c., s. 143.
14. The Illustrated Bartsch. Red. W. L. Strauss, t. 4: Nether-
landish Artists. Mathem. Saenredam, Muller. Red. W. L.
Strauss, New York 1980, nr 113.
15. The Illustrated Bartsch..., t. 26: The Works of Marcanto-
nio Raimondi and His School. Red. K. Oberhuber, New
York 1978, nr 104-I.
16. The Illustrated Bartsch..., t. 33: Italian Artists of the
Sixteenth Century School of Fontainebleau. Red. H. Zer-
ner, New York 1979, nr 2.
17. The Illustrated Bartsch..., t. 32: Italian Artists of the
Sixteenth Century Schoolf of Fontainebleau. Red. H. Zer-
ner, New York 1979, nr 11-I. Stefania Massari określa
autora tej grafiki jako Mistrza G. R. z Werony — S.
MASSARI, Giulio Romano pinxit et delineavit. Opere
grafiche, autografe di collaborazione e bottega. Roma
1993, nr 97.
18. The Illustrated Bartsch..., t. 26, nr 21.
19. The Illustrated Bartsch..., t. 33, nr 6.
20. The Illustrated Bartsch..., t. 31: Italian Artists of the
Sixteenth Century. Red. S. Boorsch, J. Spike, New York
1986, nr I-I.
21. J.C. J. BIERENS DEHAAN,L'Oeuvre grave de Cornelis
Cort, Graveur Hollandais 1533-1578, Le Haye 1948, nr
53, il. 15.
22. F. W. H. HOLLSTEIN, Dutch and Flemish Etchings,
Engravings and Woodcuts ca. I400-1700. T. 4, nr 209, 27.
23. The Illustrated Bartsch..., t. 56: Netherlandish Artists.
Philip Galle. Red. A. Dolders, New York 1987, nr 29.
24. Słowa te uznawane były przez wszystkich monografistów
artysty za dowód ścisłych związków (co najmniej relacja
mistrz-uczeń) pomiędzy Rembrandtem i Willmannem.
Ostatnio Rudiger Klessmann, opierając się na przekaza-
nych przez Constantijna Huygensa argumentach Rem-
brandta i Lievensa przeciwko polecanej im podróży do
Włoch, zinterpretował podane przez Sandrarta słowajako
wyraz odwołania się Willmanna do ośmielającego przy-
kładu Rembrandta i Backera, artystów, którzy istotnie we
Włoszech nie byli, dla wytłumaczenia swojej rezygnacji
z podróżowania na Południe - por. R. KLESSMANN,
Willmann i Niderlandy. [W:] Michael Willmann (1630-
1706). Katalog wystawy..., s. 55-56.
25. W opisie metod nauczania kompozycji stosowanych w
pracowni Rembrandta opieram się na pracy: W. W. RO-
BINSON, Rembrandt's Sketches of Historical Subjects.
[W:] Drawing defined. Przedmowa i komentarz K. Ober-
huber, opr. W. Strauss, T. Felker, New York 1987 s.
241-256. Na temat funkcji rysunków Rembrandta o te-
matyce historycznej por. także J. GILTAIJ, The Function
of Rembrandt Drawings. „Master drawings", 27 (1989),
nr 2, s. 111-117; P. SCHATBORN, Aspekte der Zeichen-
kunst Rembrandts. [W:] Rembrandt. Der Meister und
seine Werkstatt. Zeichnungen und Radierungen. Opr. H.
Bevers, P. Schatborn, B. Welzel,. Munchen-Paris-Lon-
don 1991 s. 10-21.
26. S. VAN HOOGSTRAETEN, Inleyding tot de Hooge
Schoole der Schilderkunst. Rotterdam 1678 s. 191-192;
cyt. za: W. W. ROBINSON, o. c., s. 241.

27. Wskazał na to W. W. ROBINSON, o. c., s. 254.
28. Por. W. SUMOWSKI, Drawings of the Rembrandt's
School. T. 6, nr 1317-1527XX.
29. Ibidem, t. 8, nr 1758 i n.
30. A. HOUBRAKEN, De Groote Schouburgh der Nederlan-
tsche Konstschilders en Schilderessen, 1718. [W:] Rem-
brandt w oczach współczesnych. Tłum, i opr. J. Michałkowa,
J. Białostocki. Warszawa 1957 s. 85-86.
31. S. ALPERS, Rembrandt ais Unternehmer. Sein Atelier
und derMarkt. Koln 1989, s. 92-96. Na temat Rembrand-
ta jako nauczyciela por. E. HAVERKAMP-BEGE-
MANN, Rembrandt as Teacher. [W:] Rembrandt after
three hundred years. Katalog wystawy, Chicago 1969,
s. 21-30; Rembrandt as Teacher. Katalog wystawy, 26
X 1984-6I 1985, Museum het Rembrandthuis Amster-
dam, Amsterdam 1984; J. BRUYN, Rembrandts Wer-
kstatt: Organisation & Produktion. [W:] Rembrandt. Der
Meister und seine Werkstatt: Gemdlde. Katalog wystawy.
Gemaldegalerie SMPK im Alten Museum, Berlin 12.IX.-
10.XL1991, Berlin 1991, s. 68-89.
32. S. VAN HOOGSTRAETEN, o. c., s. 192; cyt. za: W. W.
ROBINSON, o. c., s. 249.
33. Por. W. W. ROBINSON, o. c., il. 16-18.
34. J. A. EMMENS, Rembrandt en de regels van de kunst.
Utrecht 1968 s. 155-158; J. BRUYN, On Rembrandt's
Use of Stuclio-Props and Model Drawings During the
1630s. [W:] Essays in Northern European Art presented
to Egbert Haverkamp - Begemann on his sixtieth birth-
day. Doornspijk 1983, s. 57.
35. Przekonywające wyjaśnienie znaczenia sceny nauki cho-
dzenia ukazanej na tej grafice (B194) w tle wizerunku
dwóch męskich aktów jako emblematycznego przedsta-
wienia edukacji po raz pierwszy przedstawił Emmens,
który także wskazał na zawarte w dziele d'Argenville'a
Abrege de la vie des plus fameux peintres z 1745 roku
niemożliwe obecnie do zweryfikowania twierdzenie, iż
Rembrandta livre a dessiner est de dix a douze feuilles -
J. A. EMMENS, o. c., s. 155-158.
36. Wyrazem tej panującej w Niderlandach opinii jest właś-
nie stanowisko C. Huygensa, który postępowanie Rem-
brandta i Lievensa, świadomie rezygnujących z podróży
do Włoch, uznał za błąd i brak rozsądku - por. C. HUY-
GENS, Autobiografia 1629-1631. [W:] Rembrandt w
oczach... s. 48-49. Pomimo odmowy wyjazdu do Włoch
sztuka renesansowa odegrała w twórczości Rembrandta
istotną rolę - por. K. CLARK, Rembrandt and the Italian
Renaissance. London 1966 oraz J. GANTNER, Rem-
brandt und die Verwandlung klassischer Formen.
Bern/Miinchen 1964.
37. Na temat tej praktyki por. J. A. EMMENS, o. c., s. 111-115
oraz także Bilder nach Bildern, Druckgraphik und die Ver-
mittlung von Kunst. Katalog wystawy, 21.03.-2.05.1976,
Westfalisches Landesmuseum fur Kunst und Kulturgeschi-
chte Munster, opr. G. Langemeyer, R. Schleier, Munster
1976, rozdz. III: Kunstwerke als Vorbilderfiir Kunstwerke,
s. 125-168 i B. P. BROOS, Rembrandt en zijn Voorbeel-
den/Rembrandt and His Sources. Katalog wystawy. Rem-
brandthuis Amsterdam, Amsterdam 1985, s. 11-15.
38. K. VAN MANDER, Den grondt der edel vry schilder-
konst. Opr. i komentarz H. Miedema, Utrecht 1973, tekst:

305