DOI Artikel:
Petrus, Jerzy T.: Portrety infantek hiszpańskich, córek Filipa III, z klasztoru SS. Wizytek w Warszawie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48235#0047
PORTRETY INFANTEK HISZPAŃSKICH
Twórczość Fransa Luycxa (1604—68) zasługuje na żyw-
sze zainteresowanie ze strony polskich badaczy. Jemu to bo-
wiem pizypisany został ostatnio calopostaciowy portret
króla Władysława IV ze zbiorów monachijskich23 (ił. 8), po-
chodzący z wyprawy ślubnej królewny Anny Katarzyny
Konstancji Wazówny, od r. 1642 żony Filipa Wilhelma Neu-
burskiego. Określenie zaproponowano przez uczonych nie-
mieckich zdecydowanie odrzucił Władysław Tomkiewicz,
podtrzymując m.in. swój wcześniej wyrażony pogląd o au-
torstwie Danckersa w stosunku do tego płótna, stwierdzając,
iż Nic dotychczas nie wiemy o kontaktach polskiego dworu kró-
lewskiego z Luycxem, toteż atrybucja monachijska wydaje się
mało prawdopodobna24'. O istnieniu jednak tych kontaktów
świadczą opublikowane przed laty materiały z cesarskich
archiwów w Wiedniu. W sporządzonym w r. 1659 inwentarzu
zbiorów arcyksięcia Leopolda Wilhelma wymienione zostały
trzy portrety malowane przez Luycxa — dwa Cecylii Re-
naty i jeden Anny Katarzyny Konstancji Wazówny25. Wi-
zerunek przedstawiający Cecylię Renatę, opisany we wspom-
nianej kolekcji jako pozycja 813, zachował się w Kunsthis-
torisches Museum w Wiedniu26 (il. 9). Wiek arcyksiężnicz-
ki określany na 25 lub 26 lat27 oraz brak insygniów królew-
skich świadczą o jego powstaniu na krótko przed małżeń-
stwem z Władysławem IV, zawartym w r. 1637. W tym sa-
mym czasie wykonano również wierną w szczegółach, ale
słabą artystycznie kopię tego wizerunku28 (il. 10). Nie za-
chował się niestety drugi z portretów, na którym Cecylia
23 Monachium Bayerische Staatsgemaldesammlungen, nr inw. 4197/
/7105, ol. pł., 226 x 141 cm opatrzony napisem : VLADISLAVS IIII, REX
POLONIAE. ■— por. Christiana Queen of Sweden [Katalog wystawy},
Stockholm 1966, s. 97, poz. 77.
24 W. TOMKIEWICZ, O niektórych polonicach w zbiorach bawarskich
[w:] Muzeum i twórca. Studia z historii sztuki i kultury ku czci prof. dr. Sta-
nisława Lorentza, Warszawa 1969, s. 498.
25 Inuentarium aller vnndt jeder Ihrer hochfurstlichen Durchleucht
Herrn Herrn Leopoidt Wilhelmen JJrtzhertzogen zue Osterreich, Burgund
etc. zue Wienn vorhandenen Mahllereyen ... so den vierzehenden Monath-
stag July im Jahr tausend sechs hundert neun vnd funffzig... [dział:] Mahle-
rey von tetitsch vnndt niderlandischen Mahleren, k. 289—290: 811. Ein
Contrafait ganczer Postur von Ohlfarb auff Leinwaeth der Kbnigin in Pohlen
Caeciliae Renatae, warbey die Gron vnndt Scepter auf einem Tisch ligen. In
einer schwartz glatten Ramen, hoch 11 Spann 3 Fingerynndt 7 Spann braith.
Von Francisco Leilx Original. 812. Ein Contrafait lebensgrosz von Ohlfarb
auf Leinwaeth der Princessin ausz Pohlen, welche mit dem Herzogen von Neii-
burg rerheurath gewest. In einer schwartz glatten Ramen, hoch 11 Spann 3
Finger vnndt 7 Spann braith. Von Francisco Lear Original. 813. Ein Contra-
fait gantzer Postur von Ohlfarb auff Leinwaeth der Caeciliae Renatae, Ertz-
herzogin zue Osterreich, hatt in der rechten Handt ain Wadele vnndt hinder ihr
ein indianischer Raab auff einem Sessel. In einer gantz schwartz glatten Ramen,
hoch 13 Spann 3 Finger vnndt 10 Spann braith. Original vonFrancisco Leilx.
— A. BERGER, Iwoentar der Kunstsammlung des Erzherzogs Leopold Wil-
helm von Oesterreich, „Jahrbuch”, o.c., t. I, 1883, s. CLIII-CLIV. O portrecie
Cecylii Renaty pędzla Luycxa wspomina EBENSTEIN, o.c., s. 192.
26 Gemaldegalerie, nr inw. 1732, ol. pł., 222 x 111 cm — por. G. HEINZ,
Studien zur Portrdtmalerei an dem Uófen der ósterreichischen Erblande,
„Jahrbuch”, o.c., t. 59 (N. E. XXIII), 1963, s. 205, poz. 129. Jako portret
niewiadomej damy opublikowany przez EBENSTEINA, o.c., s. 248, il. 56
na s. 247.
27 HEINZ, o.c., s. 205.
2* Wiedeń, Kunsthistorisches Museum, Gemaldegalerie, nr inw. 7944,
ol. pł., 50 x 90 cm — HEINZ, o.c., s. 205.
29 Wiedeń, Kunsthistorisches Museum, Gemaldegalerie, nr inw. 829-1,
ol. pł., 60 x 48 cm; opatrzony na odwrociu napisem: LA REGINA CECILIA
RENATA DI POLONIA 1642. — HEINZ, o.c., s. 205, uznał go za wyko-
nany przez polskiego malarza nadwornego.
20 Inventarium uber die in der allhiesigen kais. schtz-und khunst-
cammer befundenen mahlerein und anderen sachen, neniblich. 1718, April
8, Prag, k. 30: 523. Ein contrafee eines kbnigs in Pohlen in weiszen stiefeln,
lebensgrosz, von Leilxen. — K. K0PL, JJrkunden, Acten, Regesten und In-
Renata ukazana została już jako królowa'polska. Zapewne
z tego właśnie obrazu powstała słaba i fragmentaryczna kopia
(il. 11), przechowywana w zbiorach wiedeńskich, dająca nik-
łe pojęcie o pierwowzorze, lecz zachowany na niej napis z da-
tą 1642 pozwala wskazać przypuszczalny czas powstania
dzieła Luycxa 29. Pochodzący z r. 1718 inwentarz przecho-
wywanej w Pradze galerii cesarskiej wymienia natomiast
portret Władysława IV pędzla Luycxa30. Dzieje tego obrazu
nie są znane. Wiadomo jednak, iż w zbiorach cesarskich w Wie-
dniu znajdował się portret Władysława IV, niemal identycz-
ny z egzemplarzem monachijskim, który zakupiony do Pań-
stwowych Zbiorów Sztuki tv Warszawie w r. 1936, zaginął
podczas ostatniej wojny31 (il. 12). Zamieszczone w inwenta-
rzach zamku praskiego przy portrecie polskiego króla okreś-
lenie in weiszen stiefeln, znajduje potwierdzenie na wspom-
nianym wizerunku. Jego pochodzenie pozwala zaś na identy-
fikację ze znanym z przytoczonych archiwaliów portretem
Luycxa 32, a porównanie z malowanymi przez niego portre-
tami cesarzy Ferdynanda III i Ferdynanda IV, czy arcyksię-
cia Leopolda Wilhelma ze zbiorów wiedeńskich wydają się
potwierdzać to przypuszczenie 33.
W tej sytuacji na ponowne zbadanie zasługuje również
sprawa autorstwa i czasu powstania portretów Władysława IV
i Cecylii Renaty ze zbiorów wilanowskich, wokół których,
jak sądzę, narosły sprzeczne i nieuzasadnione opinie34 (il.13,
14). Wizerunek króla reprezentuje identyczne ujęcie co por-
tret monachijski i wiedeński, tyle że ograniczone do popier-
nentare aus dem k. k. Statthalterei-Archiv in Prag, „Jahrbuch”, o.c., t. X,
1889, poz. 6232, s. CXXXIX; — por. EBENSTEIN, o.c., s. 293. W iden-
tycznej formie, wraz z wymiarami (3 łokcie i 25 cali x 2 łokcie i 9 cali),
portret ten wymieniają: Inventar der Kunst-und Schatzkammer auf
dem Prager Schlosse. 1737, October 5, Prag, k. 28—29, nr 304, oraz Inven-
tarium der ehedem in der kóniglischen schatz-oder kunstkammer aufbehal-
ten gewesten, dermalen in der kóniglićhen sogenanten bildersaal iiber-
getragenen sachen. 1763, October 20, Prag, k. 22—23, nr 185; — KOPL,
o.c., poz. 6234, s. CLIII, poz. 6235, s. CLXXVIII.
31 Ol. pł., 202x140 cm; do r. 1945 w Pałacu Briihla w Warszawie;
wzmiankowany: K. PIOTROWICZ, Polonica w krajach naddunajskich,
„Nauka Polska” XIII, 1930, s. 78; — S. ŚWIERZ-ZALESKI, Polskie
portrety odzyskane z Wiednia, „Światowid” XIV, 1937, nr 7 (653). Portret
ten uważany był za pracę Petera Danckersa de Rij, malarza nadwornego
Władysława IV, z lat 1640—41 — por. J. MYCIELSKI, Portrety polskie
XVI—XIX w., Lwów [1911]; — W. TOMKIEWICZ, Malarstwo dworskie
w dobie Władysława IV, „Biul. Hist. Sztuki” XII, 1950, nr 1—4, s. 176; —
tenże, O niektórych polonicach ..., o.c., s. 498. Za dzieło nieznanego por-
trecisty holenderskiego uznał go F. KOPERA, Dzieje maldrstwa w Polsce,
t. II, Kraków 1926, s. 215—216. Nieścisłą informację o przechowywaniu
tego obrazu do r. 1939 w zbiorach wawelskich podaje Słownik artystów pol-
skich i obcych iv Polsce działających, t. II, Warszawa-Wroclaw... 1975, s. 10.
32 Portret wymieniany w inwentarzach praskich miał około 251 x. 144
cm. Prawie półmetrowa różnica w wysokości zaginionego wizerunku Wła-
dysława IV jest wynikiem znacznego obcięcia, jak świadczy porównanie
z egzemplarzem monachijskim, nie zachowanym również w pierwotnych
wymiarach oraz zachwiana tą zmianą kompozycja. Dla ścisłości wspomnieć
należy jeszcze o jednym znanym portrecie Władysława IV, na którym król
występuje w wysokich białych butach. Jest to obraz pochodzący z wypra-
wy królewny Anny Konstancji Wazówny, zachowany w Bayerische Staats-
gemaldesammlungen w Monachium, nr inw. 6959, ol. pł., 225 x 140 cm -—
por. TOMKIEWICZ, Malarstwo dworskie..., o.c., s. 194; — J. T. PETRUS,
The Armour of Ladislas IV in Stockholm, „Yaria. Svenska Vapenhistoriska
Sallskapet” 1976, nr 3, s. 6—8. Zbieżności z portretami cesarzowej Marii
(Wiedeń, por. przyp. 22) i cesarza Ferdynanda III (Gripsholm, nr inw. 298)
zdają się wskazywać na związki tego obrazu z dziełami Fransa Luycxa
33 Wiedeń, Kunsthistorisches Museum, Gemaldegalerie, nr inw. 3107,
2754, 3204, 3228, 6307 — por. EBENSTEIN, o.c., passim; — HEINZ,
o.c., s. 204, poz. 123, s. 206, poz. 130, 131, s. 208, poz. 149, 150.
34 Warszawa, Muzeum Narodowe, Oddział w Wilanowie, ol.pł., por-
tret króla nr inw. 1143 Wil., 117 x 92 cm; portret królowej nr inw. 1144
35
Twórczość Fransa Luycxa (1604—68) zasługuje na żyw-
sze zainteresowanie ze strony polskich badaczy. Jemu to bo-
wiem pizypisany został ostatnio calopostaciowy portret
króla Władysława IV ze zbiorów monachijskich23 (ił. 8), po-
chodzący z wyprawy ślubnej królewny Anny Katarzyny
Konstancji Wazówny, od r. 1642 żony Filipa Wilhelma Neu-
burskiego. Określenie zaproponowano przez uczonych nie-
mieckich zdecydowanie odrzucił Władysław Tomkiewicz,
podtrzymując m.in. swój wcześniej wyrażony pogląd o au-
torstwie Danckersa w stosunku do tego płótna, stwierdzając,
iż Nic dotychczas nie wiemy o kontaktach polskiego dworu kró-
lewskiego z Luycxem, toteż atrybucja monachijska wydaje się
mało prawdopodobna24'. O istnieniu jednak tych kontaktów
świadczą opublikowane przed laty materiały z cesarskich
archiwów w Wiedniu. W sporządzonym w r. 1659 inwentarzu
zbiorów arcyksięcia Leopolda Wilhelma wymienione zostały
trzy portrety malowane przez Luycxa — dwa Cecylii Re-
naty i jeden Anny Katarzyny Konstancji Wazówny25. Wi-
zerunek przedstawiający Cecylię Renatę, opisany we wspom-
nianej kolekcji jako pozycja 813, zachował się w Kunsthis-
torisches Museum w Wiedniu26 (il. 9). Wiek arcyksiężnicz-
ki określany na 25 lub 26 lat27 oraz brak insygniów królew-
skich świadczą o jego powstaniu na krótko przed małżeń-
stwem z Władysławem IV, zawartym w r. 1637. W tym sa-
mym czasie wykonano również wierną w szczegółach, ale
słabą artystycznie kopię tego wizerunku28 (il. 10). Nie za-
chował się niestety drugi z portretów, na którym Cecylia
23 Monachium Bayerische Staatsgemaldesammlungen, nr inw. 4197/
/7105, ol. pł., 226 x 141 cm opatrzony napisem : VLADISLAVS IIII, REX
POLONIAE. ■— por. Christiana Queen of Sweden [Katalog wystawy},
Stockholm 1966, s. 97, poz. 77.
24 W. TOMKIEWICZ, O niektórych polonicach w zbiorach bawarskich
[w:] Muzeum i twórca. Studia z historii sztuki i kultury ku czci prof. dr. Sta-
nisława Lorentza, Warszawa 1969, s. 498.
25 Inuentarium aller vnndt jeder Ihrer hochfurstlichen Durchleucht
Herrn Herrn Leopoidt Wilhelmen JJrtzhertzogen zue Osterreich, Burgund
etc. zue Wienn vorhandenen Mahllereyen ... so den vierzehenden Monath-
stag July im Jahr tausend sechs hundert neun vnd funffzig... [dział:] Mahle-
rey von tetitsch vnndt niderlandischen Mahleren, k. 289—290: 811. Ein
Contrafait ganczer Postur von Ohlfarb auff Leinwaeth der Kbnigin in Pohlen
Caeciliae Renatae, warbey die Gron vnndt Scepter auf einem Tisch ligen. In
einer schwartz glatten Ramen, hoch 11 Spann 3 Fingerynndt 7 Spann braith.
Von Francisco Leilx Original. 812. Ein Contrafait lebensgrosz von Ohlfarb
auf Leinwaeth der Princessin ausz Pohlen, welche mit dem Herzogen von Neii-
burg rerheurath gewest. In einer schwartz glatten Ramen, hoch 11 Spann 3
Finger vnndt 7 Spann braith. Von Francisco Lear Original. 813. Ein Contra-
fait gantzer Postur von Ohlfarb auff Leinwaeth der Caeciliae Renatae, Ertz-
herzogin zue Osterreich, hatt in der rechten Handt ain Wadele vnndt hinder ihr
ein indianischer Raab auff einem Sessel. In einer gantz schwartz glatten Ramen,
hoch 13 Spann 3 Finger vnndt 10 Spann braith. Original vonFrancisco Leilx.
— A. BERGER, Iwoentar der Kunstsammlung des Erzherzogs Leopold Wil-
helm von Oesterreich, „Jahrbuch”, o.c., t. I, 1883, s. CLIII-CLIV. O portrecie
Cecylii Renaty pędzla Luycxa wspomina EBENSTEIN, o.c., s. 192.
26 Gemaldegalerie, nr inw. 1732, ol. pł., 222 x 111 cm — por. G. HEINZ,
Studien zur Portrdtmalerei an dem Uófen der ósterreichischen Erblande,
„Jahrbuch”, o.c., t. 59 (N. E. XXIII), 1963, s. 205, poz. 129. Jako portret
niewiadomej damy opublikowany przez EBENSTEINA, o.c., s. 248, il. 56
na s. 247.
27 HEINZ, o.c., s. 205.
2* Wiedeń, Kunsthistorisches Museum, Gemaldegalerie, nr inw. 7944,
ol. pł., 50 x 90 cm — HEINZ, o.c., s. 205.
29 Wiedeń, Kunsthistorisches Museum, Gemaldegalerie, nr inw. 829-1,
ol. pł., 60 x 48 cm; opatrzony na odwrociu napisem: LA REGINA CECILIA
RENATA DI POLONIA 1642. — HEINZ, o.c., s. 205, uznał go za wyko-
nany przez polskiego malarza nadwornego.
20 Inventarium uber die in der allhiesigen kais. schtz-und khunst-
cammer befundenen mahlerein und anderen sachen, neniblich. 1718, April
8, Prag, k. 30: 523. Ein contrafee eines kbnigs in Pohlen in weiszen stiefeln,
lebensgrosz, von Leilxen. — K. K0PL, JJrkunden, Acten, Regesten und In-
Renata ukazana została już jako królowa'polska. Zapewne
z tego właśnie obrazu powstała słaba i fragmentaryczna kopia
(il. 11), przechowywana w zbiorach wiedeńskich, dająca nik-
łe pojęcie o pierwowzorze, lecz zachowany na niej napis z da-
tą 1642 pozwala wskazać przypuszczalny czas powstania
dzieła Luycxa 29. Pochodzący z r. 1718 inwentarz przecho-
wywanej w Pradze galerii cesarskiej wymienia natomiast
portret Władysława IV pędzla Luycxa30. Dzieje tego obrazu
nie są znane. Wiadomo jednak, iż w zbiorach cesarskich w Wie-
dniu znajdował się portret Władysława IV, niemal identycz-
ny z egzemplarzem monachijskim, który zakupiony do Pań-
stwowych Zbiorów Sztuki tv Warszawie w r. 1936, zaginął
podczas ostatniej wojny31 (il. 12). Zamieszczone w inwenta-
rzach zamku praskiego przy portrecie polskiego króla okreś-
lenie in weiszen stiefeln, znajduje potwierdzenie na wspom-
nianym wizerunku. Jego pochodzenie pozwala zaś na identy-
fikację ze znanym z przytoczonych archiwaliów portretem
Luycxa 32, a porównanie z malowanymi przez niego portre-
tami cesarzy Ferdynanda III i Ferdynanda IV, czy arcyksię-
cia Leopolda Wilhelma ze zbiorów wiedeńskich wydają się
potwierdzać to przypuszczenie 33.
W tej sytuacji na ponowne zbadanie zasługuje również
sprawa autorstwa i czasu powstania portretów Władysława IV
i Cecylii Renaty ze zbiorów wilanowskich, wokół których,
jak sądzę, narosły sprzeczne i nieuzasadnione opinie34 (il.13,
14). Wizerunek króla reprezentuje identyczne ujęcie co por-
tret monachijski i wiedeński, tyle że ograniczone do popier-
nentare aus dem k. k. Statthalterei-Archiv in Prag, „Jahrbuch”, o.c., t. X,
1889, poz. 6232, s. CXXXIX; — por. EBENSTEIN, o.c., s. 293. W iden-
tycznej formie, wraz z wymiarami (3 łokcie i 25 cali x 2 łokcie i 9 cali),
portret ten wymieniają: Inventar der Kunst-und Schatzkammer auf
dem Prager Schlosse. 1737, October 5, Prag, k. 28—29, nr 304, oraz Inven-
tarium der ehedem in der kóniglischen schatz-oder kunstkammer aufbehal-
ten gewesten, dermalen in der kóniglićhen sogenanten bildersaal iiber-
getragenen sachen. 1763, October 20, Prag, k. 22—23, nr 185; — KOPL,
o.c., poz. 6234, s. CLIII, poz. 6235, s. CLXXVIII.
31 Ol. pł., 202x140 cm; do r. 1945 w Pałacu Briihla w Warszawie;
wzmiankowany: K. PIOTROWICZ, Polonica w krajach naddunajskich,
„Nauka Polska” XIII, 1930, s. 78; — S. ŚWIERZ-ZALESKI, Polskie
portrety odzyskane z Wiednia, „Światowid” XIV, 1937, nr 7 (653). Portret
ten uważany był za pracę Petera Danckersa de Rij, malarza nadwornego
Władysława IV, z lat 1640—41 — por. J. MYCIELSKI, Portrety polskie
XVI—XIX w., Lwów [1911]; — W. TOMKIEWICZ, Malarstwo dworskie
w dobie Władysława IV, „Biul. Hist. Sztuki” XII, 1950, nr 1—4, s. 176; —
tenże, O niektórych polonicach ..., o.c., s. 498. Za dzieło nieznanego por-
trecisty holenderskiego uznał go F. KOPERA, Dzieje maldrstwa w Polsce,
t. II, Kraków 1926, s. 215—216. Nieścisłą informację o przechowywaniu
tego obrazu do r. 1939 w zbiorach wawelskich podaje Słownik artystów pol-
skich i obcych iv Polsce działających, t. II, Warszawa-Wroclaw... 1975, s. 10.
32 Portret wymieniany w inwentarzach praskich miał około 251 x. 144
cm. Prawie półmetrowa różnica w wysokości zaginionego wizerunku Wła-
dysława IV jest wynikiem znacznego obcięcia, jak świadczy porównanie
z egzemplarzem monachijskim, nie zachowanym również w pierwotnych
wymiarach oraz zachwiana tą zmianą kompozycja. Dla ścisłości wspomnieć
należy jeszcze o jednym znanym portrecie Władysława IV, na którym król
występuje w wysokich białych butach. Jest to obraz pochodzący z wypra-
wy królewny Anny Konstancji Wazówny, zachowany w Bayerische Staats-
gemaldesammlungen w Monachium, nr inw. 6959, ol. pł., 225 x 140 cm -—
por. TOMKIEWICZ, Malarstwo dworskie..., o.c., s. 194; — J. T. PETRUS,
The Armour of Ladislas IV in Stockholm, „Yaria. Svenska Vapenhistoriska
Sallskapet” 1976, nr 3, s. 6—8. Zbieżności z portretami cesarzowej Marii
(Wiedeń, por. przyp. 22) i cesarza Ferdynanda III (Gripsholm, nr inw. 298)
zdają się wskazywać na związki tego obrazu z dziełami Fransa Luycxa
33 Wiedeń, Kunsthistorisches Museum, Gemaldegalerie, nr inw. 3107,
2754, 3204, 3228, 6307 — por. EBENSTEIN, o.c., passim; — HEINZ,
o.c., s. 204, poz. 123, s. 206, poz. 130, 131, s. 208, poz. 149, 150.
34 Warszawa, Muzeum Narodowe, Oddział w Wilanowie, ol.pł., por-
tret króla nr inw. 1143 Wil., 117 x 92 cm; portret królowej nr inw. 1144
35