DOI Heft:
Nr. 2-3
DOI Artikel:Prószyńska, Zuzanna: "Fidem Fati - Virtute sequemur". Portret Stanisława Augusta z klepsydrą
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48738#0251
FIDEM FATI - YIRTUTE SEQUEMUR
20. Bowiem „o tak smutnych sprawach klasyk przywykł mówić rzeczo-
wo i bez egzaltacji. Rozjątrzona ekspresja raziła klasyków przede
wszystkim dlatego, że odzierała rozpacz z powagi. Wobec ludzkiego
nieszczęścia klasyk i romantyk zachowują się z natury jak ci dwaj
synowie z legendarnej opowieści przy ciele zmarłej matki. Klasyk
kamienieje, romantyk płacze. K lasyk mówi jak najmniej i rzeczowo,
tyle ile trzeba. Romantyk krzyczy przerażony bezsilnością słowa
wobec ogromu bólu. Jest to być może sprawa wyboru, ale niewyklu-
czone, że jest to sprawa skazania. Klasyk starał się przytłumić
uczucia przez intelekt, łagodził efekty uczuciowe ich morakią inter-
pretację, usuwał sprzed oczu widza to, co Wergiliusz nazywał terri-
biles visu formae, kształty okropne dla oczu", jak klarownie
wyjaśnia R. PRZYBYLSKI, Wtajemniczenie w los. Szkice o drama-
tach, Warszawa 1985, s. 59.
21. Zważywszy, że ten monarcha zrodzony pod znakiem Koziorożca, już
w 1766 r. wyznał w liście skierowanym do francuskiego dyplomaty,
barona de Breteuil: Skoro jednak przeznaczenie nie pytało nas o zdanie,
lecz pchnęło na swoje drogi, chcąc nie chcąc trzeba nimi iść; zob.
E. M. ROSTWOROWSKI, Religijność i polityka wyznaniowa Stani-
sława Augusta, „Tygodnik Powszechny", XXXIX, 1985, nr 15, s. 4.
Treść dewizy Koziorożca przytaczam za: Silvestri a 'Petrasancta, Sym-
bola Heroica, Amstelaedami 1682, s. 227/228. Jedno z licznych
wydań tegoż dzieła miał król w bibliotece na Zamku Warszawskim;
zob. AGAD, Arch. ks. J. Poniatowskiego, rkps III/268, o. c., k. 37.
22. O afirmacji przeznaczenia przez stoików informuje F. BACHTIGER,
Vanitas - Schicksalsdeutung in der deutschen Renaissancegraphik,
Zurich 1970, s. 5-6.
23. Program apologii królewskiej przedstawia E. ROSTWOROWSKI,
Zdanie o królu polskim, [w:] tegoż, Legendy i fakty XVIIIw., Warszawa
1963, s. 488-506. Uzupełniające informacje na ten temat zawierają
prace: B. ZALESKI, Mikołaja Wolskiego obrona Stanisława Augusta,
„Rocznik Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu na rok
1867", Paryż 1868, s. 9; A. ZAHORSKI, o. c.,s. 3848, 65-112.
24. Zob. A. ZAHORSKI, o. c.,s. 38.
25. Zob. E. ROSTWOROWSKI, Zdanie..., s. 493.
26. Pełny tekst Zdania o królu polskim z rękopisu M. Wolskiego prze-
drukował B. ZALESKI, o. c., s. 10-28.
27. W papierach królewskich zachowało się pięć rękopiśmiennych kopii
tegoż dzieła, zawierających również ciąg dalszy i przypisy; zob.
E. ROSTWOROWSKI, Zdanie..., s. 499-500.
28. Pamiętniki króla Stanisława Augusta, tłum, na polski pod red.
W. Konopczyńskiego i S. Ptaszyckiego, t. 1 cz. 1, Warszawa 1915,
s. 8-9. Za wskazanie tego cytatu wdzięczna jestem doc. dr Jakubowi
Pokorze.
29. G. G. CASANOVA DE SEINGALT, Przygody w Polsce, tłum.
I. Wieniewska, [w:] Polska stanisławowskaw oczach cudzoziemców,
oprac. W. Zawadzki, t. 1, Warszawa 1963, s. 234.
30. N.W.WRAXALL, Wspomnienia z Polski 1778, tłum. H. Krahelska,
[w:] ibidem, s. 529.
31. G. FORSTER, Dziennik podróży po Polsce, tłum. W. Zawadzki, [w:]
ibidem, t. 2, s. 78.
32. L. ENGESTRÓM, Pamiętniki, tłum.J. I. Kraszewski, [w:] ibidem, s. 124.
33. Pomijając obcojęzyczną literaturę, dobrze znaną badaczom tegoż
zagadnienia, przypomnieć w tym miejscu należy publikacje rodzi-
me: Z. WAŹBIŃSKI, „ Vir Melancholicuś". Z dziejów renesansowe-
go obrazowania geniusza, „Folia Historiae Artium" V: 1968 s. 5-15;
J. BIAŁOSTOCKI, Artyści renesansu jako medytujący filozofowie,
[w:] tegoż, Symbole i obrazy w świecie sztuki, Warszawa 1982,
s. 136-140 (z podsumowaniem dotychczasowego stanu badań). Pa-
tent na „koronowanego filozofa" Stanisław August otrzymał w
1766 r. od Voltaire'a, ofiarowując na jego prośbę 200 dukatów na
wsparcie prześladowanej z powodów religijnych rodziny Sirven;
zob. E. ROSTWOROWSKI, Wolter a Polska, „Kwartalnik History-
czny", LXXV: 1968, nr4 s. 856.
34. To zapewne aluzja do przygotowywanej podówczas apologii zob.
przypis 23.
35. Potwierdza to dyspozycja królewska, wysłana do Bacciarellego
z Grodna 2 XII 1796 r.: Dites d Lesseur qu'il evite de faire le
visage trop gai, mais qu'il le fasse exactement tel que Vous
l'avez fait; zob. Biblioteka Narodowa, rkps 3291/2, o. c., k. 169.
36. Zob. R. KLIBANSKY, E. PANOFSKY, F. SAXL, Saturn and
Melancholy. Studies in the History ofNatural Philosophy, Religion,
and Art, New York 1964; R. PRZYBYLSKI, Śmierć Saturna,
„Twórczość", XLI, 1985, nr 9, s. 84-85.
37. Zagadnienie to wyeksponowałam w VII rozdziale swojej pracy
doktorskiej Zegary Stanisława Augusta, w druku.
38. Zob. E. M. ROSTWOROWSKI, Religijność i polityka..., s. 4.
39. Zob. J.CHEVALIER, A. GHEERBRANT,Dictionna ire des symbo-
les, mythes, reves, coutumes, gestes, formes, figures, couleurs, nom-
bres, Paris 1969, s. 566,572.
40. Na zasadność takiej interpretacji wskazuje opis królewskiego wizerun-
ku w inwentarzu pozostałości po księciu Józefie Poniatowskim z 1814
r., gdzie czytamy: Miniatura Stanisława Augusta, króla, roboty Lesse-
ra, wyobrażająca opartego o koronę i widzącego promień nadziei,
oprawna w złoto, na którym krótka biografia onegoż; zob. J. KAZI-
MIERSKI, Inwentarz pozostałości po księciu Józefie Poniatowskim z
1814 r. „Teki Archiwalne", IX: 1963, s. 206. O znaczeniu tego motywu
informuje szczegółowo A. ZIEMBA, Rembrandts Landschaft ais Sin-
nbild. Versuch einer ikonologischen Deutung, „Artibus et Historiae and
Art Anthology", VIII: 1987, nr 15, s. 11-34.
41. Ikonografię tegoż wyobrażenia omawia M. PORĘBSKI, Nadzieja,
[w:] tegoż, Interregnum. Studia z historii sztuki polskiej XIX i XX w.,
Warszawa 1975, s. 11-34.
42. Widniejące na obrazie insygnium w drobnych nawet szczegółach nie
przypomina korony Władysława Łokietka (znanej z przekazów
ikonograficznych), którą koronował się Stanisław August; zob. J.
LILEYKO, Regalia polskie, Warszawa 1987, s. 62-69, il. 57-61. W
tym przypadku ma ona sens stricte symboliczny i wiąże się z
emblematycznym charakterem kompozycji obrazu; zob. J. POKORA,
Virtus & Fortuna. Symbolika żetonu i medali koronacyjnych Stanisła-
wa Augusta, [w:] Między Padwą a Zamościem. Studia z hisotrii sztuki
i kultury nowożytnej ofiarowane Profesorowi Jerzemu Kowalczykowi,
Warszawa 1993, s. 331-338. Odnośnie treści ideowych koron typu
clausa i aperta, zob. A. GIEYSZTOR, „Non habemus caesarem nisi
regem". Korona zamknięta królów polskich w końcu XVw. iww. XVI,
[w:] Muzeum i twórca. Studia z historii sztuki i kultury ku czci prof. dr
Stanisława Lorentza, Warszawa 1969, s. 277-292; B. MIODOŃSKA,
Korona zamknięta w przekazach ikonograficznych z czasów Zygmunta I,
„Biuletyn Historii Sztuki", XXXII: 1970, nr 1, s. 3-18.
43. Cytat ten przytaczam za A. GIEYSZTOREM, o. c., s. 282.
44. Wanitatywny sens klepsydry objaśniają dokładnie podręczniki iko-
nologiczne, m.in. D. M. PICINELLI, Mundus Symbolicus..., Coloniae
1715, t. 2, Lib. XXV, Cap. XI nr 151, 156; G. DE TERVARENT,
Attributs et symboles dans l'artprofane 1450-1600. Dictionnaire d’un
langage perdu, t. 2, Geneve 1959, szp. 329-330; J. HALL, Dictionary
of Subjects and Symbols inArt, London 1974, s. 157-158.
45. Zob. FORTIA DEPILES, BOISEGLIN DE KERDU, Podróżdwóch
Francuzów 1 790-1792, tłum. W. Zawadzki, [w:] Polska stanisławo-
wska..., t. 2, s. 678.
46. Zob. na ten temat L. MÓLLER, Bildgeschichtliche Studien zu
Stammbuchbildern II. Die Kugel ais Vanitassymbol, „Jahrbuch
der Hamburger Kunstsammlungen", 1952, t. 2, s. 158, 172, 176;
F. BACHTIGER, o. c., s. 72.
47. Nie uszło to uwagi zagranicznych obserwatorów, którzy jednogłoś-
nie stwierdzali, że Stanisław August krępowany jest dyktaturą am-
basadorów rosyjskich, gra tylko rolę suwerena i króla w tym
przedstawieniu; zob. Polska stanisławowska..., t. 1. , s. 13, 231,294,
295, 296-297,298,500, 536; t. 2, s. 37, 132, 145, 717-718, 720.
48. J. LOSKI, Ryciny polskich i obcych rytowników XVI, XVII i XVIII w.,
odtworzone z oryginałów..., Warszawa 1878, komentarz przy tabl. 46.
49. Rozmaite aspekty tegoż zagadnienia podejmuje J. BIAŁOSTOCKI,
Pokonany bohater w sztuce romantyzmu, „Twórczość", XXXVI:
1980, nr ll,s. 115-125.
50. M. PORĘBSKI, Sybirskiefutro wziął [w:] Ikonografia romantyczna,
pod red. M. Poprzęckiej, Warszawa 1977, s. 24.
51. Ibidem, s. 30.
241
20. Bowiem „o tak smutnych sprawach klasyk przywykł mówić rzeczo-
wo i bez egzaltacji. Rozjątrzona ekspresja raziła klasyków przede
wszystkim dlatego, że odzierała rozpacz z powagi. Wobec ludzkiego
nieszczęścia klasyk i romantyk zachowują się z natury jak ci dwaj
synowie z legendarnej opowieści przy ciele zmarłej matki. Klasyk
kamienieje, romantyk płacze. K lasyk mówi jak najmniej i rzeczowo,
tyle ile trzeba. Romantyk krzyczy przerażony bezsilnością słowa
wobec ogromu bólu. Jest to być może sprawa wyboru, ale niewyklu-
czone, że jest to sprawa skazania. Klasyk starał się przytłumić
uczucia przez intelekt, łagodził efekty uczuciowe ich morakią inter-
pretację, usuwał sprzed oczu widza to, co Wergiliusz nazywał terri-
biles visu formae, kształty okropne dla oczu", jak klarownie
wyjaśnia R. PRZYBYLSKI, Wtajemniczenie w los. Szkice o drama-
tach, Warszawa 1985, s. 59.
21. Zważywszy, że ten monarcha zrodzony pod znakiem Koziorożca, już
w 1766 r. wyznał w liście skierowanym do francuskiego dyplomaty,
barona de Breteuil: Skoro jednak przeznaczenie nie pytało nas o zdanie,
lecz pchnęło na swoje drogi, chcąc nie chcąc trzeba nimi iść; zob.
E. M. ROSTWOROWSKI, Religijność i polityka wyznaniowa Stani-
sława Augusta, „Tygodnik Powszechny", XXXIX, 1985, nr 15, s. 4.
Treść dewizy Koziorożca przytaczam za: Silvestri a 'Petrasancta, Sym-
bola Heroica, Amstelaedami 1682, s. 227/228. Jedno z licznych
wydań tegoż dzieła miał król w bibliotece na Zamku Warszawskim;
zob. AGAD, Arch. ks. J. Poniatowskiego, rkps III/268, o. c., k. 37.
22. O afirmacji przeznaczenia przez stoików informuje F. BACHTIGER,
Vanitas - Schicksalsdeutung in der deutschen Renaissancegraphik,
Zurich 1970, s. 5-6.
23. Program apologii królewskiej przedstawia E. ROSTWOROWSKI,
Zdanie o królu polskim, [w:] tegoż, Legendy i fakty XVIIIw., Warszawa
1963, s. 488-506. Uzupełniające informacje na ten temat zawierają
prace: B. ZALESKI, Mikołaja Wolskiego obrona Stanisława Augusta,
„Rocznik Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu na rok
1867", Paryż 1868, s. 9; A. ZAHORSKI, o. c.,s. 3848, 65-112.
24. Zob. A. ZAHORSKI, o. c.,s. 38.
25. Zob. E. ROSTWOROWSKI, Zdanie..., s. 493.
26. Pełny tekst Zdania o królu polskim z rękopisu M. Wolskiego prze-
drukował B. ZALESKI, o. c., s. 10-28.
27. W papierach królewskich zachowało się pięć rękopiśmiennych kopii
tegoż dzieła, zawierających również ciąg dalszy i przypisy; zob.
E. ROSTWOROWSKI, Zdanie..., s. 499-500.
28. Pamiętniki króla Stanisława Augusta, tłum, na polski pod red.
W. Konopczyńskiego i S. Ptaszyckiego, t. 1 cz. 1, Warszawa 1915,
s. 8-9. Za wskazanie tego cytatu wdzięczna jestem doc. dr Jakubowi
Pokorze.
29. G. G. CASANOVA DE SEINGALT, Przygody w Polsce, tłum.
I. Wieniewska, [w:] Polska stanisławowskaw oczach cudzoziemców,
oprac. W. Zawadzki, t. 1, Warszawa 1963, s. 234.
30. N.W.WRAXALL, Wspomnienia z Polski 1778, tłum. H. Krahelska,
[w:] ibidem, s. 529.
31. G. FORSTER, Dziennik podróży po Polsce, tłum. W. Zawadzki, [w:]
ibidem, t. 2, s. 78.
32. L. ENGESTRÓM, Pamiętniki, tłum.J. I. Kraszewski, [w:] ibidem, s. 124.
33. Pomijając obcojęzyczną literaturę, dobrze znaną badaczom tegoż
zagadnienia, przypomnieć w tym miejscu należy publikacje rodzi-
me: Z. WAŹBIŃSKI, „ Vir Melancholicuś". Z dziejów renesansowe-
go obrazowania geniusza, „Folia Historiae Artium" V: 1968 s. 5-15;
J. BIAŁOSTOCKI, Artyści renesansu jako medytujący filozofowie,
[w:] tegoż, Symbole i obrazy w świecie sztuki, Warszawa 1982,
s. 136-140 (z podsumowaniem dotychczasowego stanu badań). Pa-
tent na „koronowanego filozofa" Stanisław August otrzymał w
1766 r. od Voltaire'a, ofiarowując na jego prośbę 200 dukatów na
wsparcie prześladowanej z powodów religijnych rodziny Sirven;
zob. E. ROSTWOROWSKI, Wolter a Polska, „Kwartalnik History-
czny", LXXV: 1968, nr4 s. 856.
34. To zapewne aluzja do przygotowywanej podówczas apologii zob.
przypis 23.
35. Potwierdza to dyspozycja królewska, wysłana do Bacciarellego
z Grodna 2 XII 1796 r.: Dites d Lesseur qu'il evite de faire le
visage trop gai, mais qu'il le fasse exactement tel que Vous
l'avez fait; zob. Biblioteka Narodowa, rkps 3291/2, o. c., k. 169.
36. Zob. R. KLIBANSKY, E. PANOFSKY, F. SAXL, Saturn and
Melancholy. Studies in the History ofNatural Philosophy, Religion,
and Art, New York 1964; R. PRZYBYLSKI, Śmierć Saturna,
„Twórczość", XLI, 1985, nr 9, s. 84-85.
37. Zagadnienie to wyeksponowałam w VII rozdziale swojej pracy
doktorskiej Zegary Stanisława Augusta, w druku.
38. Zob. E. M. ROSTWOROWSKI, Religijność i polityka..., s. 4.
39. Zob. J.CHEVALIER, A. GHEERBRANT,Dictionna ire des symbo-
les, mythes, reves, coutumes, gestes, formes, figures, couleurs, nom-
bres, Paris 1969, s. 566,572.
40. Na zasadność takiej interpretacji wskazuje opis królewskiego wizerun-
ku w inwentarzu pozostałości po księciu Józefie Poniatowskim z 1814
r., gdzie czytamy: Miniatura Stanisława Augusta, króla, roboty Lesse-
ra, wyobrażająca opartego o koronę i widzącego promień nadziei,
oprawna w złoto, na którym krótka biografia onegoż; zob. J. KAZI-
MIERSKI, Inwentarz pozostałości po księciu Józefie Poniatowskim z
1814 r. „Teki Archiwalne", IX: 1963, s. 206. O znaczeniu tego motywu
informuje szczegółowo A. ZIEMBA, Rembrandts Landschaft ais Sin-
nbild. Versuch einer ikonologischen Deutung, „Artibus et Historiae and
Art Anthology", VIII: 1987, nr 15, s. 11-34.
41. Ikonografię tegoż wyobrażenia omawia M. PORĘBSKI, Nadzieja,
[w:] tegoż, Interregnum. Studia z historii sztuki polskiej XIX i XX w.,
Warszawa 1975, s. 11-34.
42. Widniejące na obrazie insygnium w drobnych nawet szczegółach nie
przypomina korony Władysława Łokietka (znanej z przekazów
ikonograficznych), którą koronował się Stanisław August; zob. J.
LILEYKO, Regalia polskie, Warszawa 1987, s. 62-69, il. 57-61. W
tym przypadku ma ona sens stricte symboliczny i wiąże się z
emblematycznym charakterem kompozycji obrazu; zob. J. POKORA,
Virtus & Fortuna. Symbolika żetonu i medali koronacyjnych Stanisła-
wa Augusta, [w:] Między Padwą a Zamościem. Studia z hisotrii sztuki
i kultury nowożytnej ofiarowane Profesorowi Jerzemu Kowalczykowi,
Warszawa 1993, s. 331-338. Odnośnie treści ideowych koron typu
clausa i aperta, zob. A. GIEYSZTOR, „Non habemus caesarem nisi
regem". Korona zamknięta królów polskich w końcu XVw. iww. XVI,
[w:] Muzeum i twórca. Studia z historii sztuki i kultury ku czci prof. dr
Stanisława Lorentza, Warszawa 1969, s. 277-292; B. MIODOŃSKA,
Korona zamknięta w przekazach ikonograficznych z czasów Zygmunta I,
„Biuletyn Historii Sztuki", XXXII: 1970, nr 1, s. 3-18.
43. Cytat ten przytaczam za A. GIEYSZTOREM, o. c., s. 282.
44. Wanitatywny sens klepsydry objaśniają dokładnie podręczniki iko-
nologiczne, m.in. D. M. PICINELLI, Mundus Symbolicus..., Coloniae
1715, t. 2, Lib. XXV, Cap. XI nr 151, 156; G. DE TERVARENT,
Attributs et symboles dans l'artprofane 1450-1600. Dictionnaire d’un
langage perdu, t. 2, Geneve 1959, szp. 329-330; J. HALL, Dictionary
of Subjects and Symbols inArt, London 1974, s. 157-158.
45. Zob. FORTIA DEPILES, BOISEGLIN DE KERDU, Podróżdwóch
Francuzów 1 790-1792, tłum. W. Zawadzki, [w:] Polska stanisławo-
wska..., t. 2, s. 678.
46. Zob. na ten temat L. MÓLLER, Bildgeschichtliche Studien zu
Stammbuchbildern II. Die Kugel ais Vanitassymbol, „Jahrbuch
der Hamburger Kunstsammlungen", 1952, t. 2, s. 158, 172, 176;
F. BACHTIGER, o. c., s. 72.
47. Nie uszło to uwagi zagranicznych obserwatorów, którzy jednogłoś-
nie stwierdzali, że Stanisław August krępowany jest dyktaturą am-
basadorów rosyjskich, gra tylko rolę suwerena i króla w tym
przedstawieniu; zob. Polska stanisławowska..., t. 1. , s. 13, 231,294,
295, 296-297,298,500, 536; t. 2, s. 37, 132, 145, 717-718, 720.
48. J. LOSKI, Ryciny polskich i obcych rytowników XVI, XVII i XVIII w.,
odtworzone z oryginałów..., Warszawa 1878, komentarz przy tabl. 46.
49. Rozmaite aspekty tegoż zagadnienia podejmuje J. BIAŁOSTOCKI,
Pokonany bohater w sztuce romantyzmu, „Twórczość", XXXVI:
1980, nr ll,s. 115-125.
50. M. PORĘBSKI, Sybirskiefutro wziął [w:] Ikonografia romantyczna,
pod red. M. Poprzęckiej, Warszawa 1977, s. 24.
51. Ibidem, s. 30.
241