Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (55.1993)

PRZEGLĄD LITERATURY I WYSTAW

W książce tej poruszono wiele ciągle aktualnych proble-
mów z dziedziny konserwacji zabytków. Jan Zachwatowicz
wspomniał o konieczności wzmacniania kadry konserwator-
skiej, co jest postulatem naglącym bardziej dziś, niż w 1978
r. Wielu autorów podjęło rozważania, co winno przeważać w
odniesieniu do obiektów zabytkowych: restauracja czy kon-
serwacja? Co występuje tak naprawdę częściej? Czy pod
płaszczykiem naukowej konserwacji nie wykonuje się czasa-
mi restauracji? Czy ten problem, wydawałoby się najbardziej
nabrzmiały u schyłku XIX w., istnieje i dziś?
Andrzej Michałowski i Bohdan Rymaszewski zastana-
wiali się, co dominuje w myśleniu konserwatorów - tendencja
purystyczna czy zachowawcza? W teorii druga, ale - w pra-
ktyce ? Władysław Ślesiński podał, że w okresie międzywo-
jennym konserwacja zachowawcza - oczywiście w teorii -
była powszechnie głoszoną i akceptowaną. Jerzy Frycz zadał
pytanie o status konserwatora: kim jest wobec dzieła? Prze-
prowadził analogie między konserwacją zabytków a innymi
dyscyplinami ludzkiej działalności, np. medycyną. Skonsta-
tował, że działalność konserwatorska jest sztuką interpre-
tacji.
Liczba i waga zagadnień poruszonych przez Andrzeja
Michałowskiego rozsadzają ramy skromnego artykułu.
Zajął się on m.in. problemami głębokości interwencji konser-
watora w dzido i wartości kopii. Zastanawiał się nad warto-
ścią rekonstrukcji. Podał w tym przypadku wymowny
przykład: koronnym argumentem za rekonstrukcją dzieła
późnego baroku stały się autorskie rysunki projektowe
współczesnego artysty, zaledwie 37 lat po ich wykonaniu! (
W tym konkretnym przypadku chodzi o projekty Adolfda
Szyszko-Bohusza). Michałowski pyta: czy w dokonaniu fi-
nalnym konserwatora ważniejszy jest efekt estetyczny czy
poczucie zachowania autentycznej substancji? Czy kopia za-

bytku - jego reprodukcja - ma nadal wartość dokumentu
epoki?
Nad sensownością "wyrywania" dzieł sztuki ruchomej z
naturalnego kontekstu, w tym nawet przenoszenia fragmen-
tów architektury z obiektu do obiektu, zastanawiał się Bohdan
Rymaszewski. Jest to problem, którego bolesne rozwiązania
szczególnie nasiliły się w ostatnich latach.
Arszyński, Białostocki, Michałowski byli zmuszeni
stwierdzić: decyzja historyka sztuki o ochronie konserwator-
skiej ma się zmieścić między ideałem a żądaniami rzeczywi-
stości. Czy historyksztuki ma uelastyczniać kryteria? Czy ma
uznać puryzm za zasadę słuszną, bo daje ona w efekcie formę
sugestywną, czy zachowanie nawarstwień będące często for-
mą o małej nośności artystycznej?
Tekst Jana Białostockiego zawiera ogólną refleksję doty-
czącą cywilizacji przemysłowej - jej morderczej ekspansji w
sferę tego, co dawne i bezsilność przeciwnej temu -- zdawa-
łoby się - większości społeczeństwa. Socjologicznymi implika-
cjami ochrony zabytków zajął się też Marian Arszyński. Uznał,
że środowisko konserwatorskie winno się przygotować do ofen-
sywnego wyprzedzania pojawiających się zagrożeń.
Omówienie to nie wyczerpuje wszystkich zagadnień po-
ruszonych w tomie Konserwator i zabytek. Podkreślić nale-
ży, że większość tekstów zachowuje historyczny już dystans
do przedmiotu badań, bo sytuacja zabytków w Polsce jest już
inna, niż nawet 5 lat temu. Na łamach książki przewija się
wiele nie wymienionych wyżej nazwisk konserwatorów i
postaci zasłużonych dla szeroko pojętej konserwacji, nie
tylko polskiej, w tym wielu mało znanych, dlatego wielka szkoda,
że nie wyposażono jej w indeks osobowy. Przy założeniu ewen-
tualnego wznowienia tej edycji, zwracam uwagę na źle podane
imiona: Pawła Popiela (s. 29) i Alfreda Majewskiego (s. 32).
Bożena Wierzbicka

Ryszard Szmydki, Zbiory artystyczne królewicza Jana Kazimierza w Warszawie
i Nieporęcie około 1643 roku. Warszawa: Zamek Królewski 1993 s. 5-61

Niewielka objętościowo publikacja zawiera wiele no-
wych i cennych informacji wydobytych z mało dotąd zbada-
nych przez polskich historyków sztuki zasobów paryskich
Archives Nationales, a dotyczących artystycznego wypo-
sażenia rezydencji królewskich w Warszawie i Nieporęcie.
W zasadzie poświęcona jest kolekcjonerstwu Jana Kazi-
mierza, ale dostarcza szeregu danych o przedsięwzięciach
w dziedzinie sztuki także Zygmunta III, Władysława IV i
Ludwiki Marii Gonzagi. Dzieli się na dwie części: Wstęp
(s. 5-26) i Aneks, w którym znalazło się osiem przytoczo-
nych in extenso dokumentów. Są to inwentarze ruchomości
królewicza z 1643 r., jego testament, spisany w 1645 r. w
Loreto oraz materiały dotyczące zbiorów wazowskich z
ostatnich lat panowania króla Jana Kazimierza i memoriał
w sprawie testamentu ex-króla, sporządzony dla ks. Henri
Jules de Bourbon (s. 27-60). Żaden z tych dokumentów

nie był publikowany ani wykorzystany w dotychczasowej
literaturze.
We Wstępie, który stanowi interpretację przytoczonych
dokumentów, autor ustala szereg nowych faktów. Największe
znaczenie mają rozważania dotyczące kolekcji tapiserii, za-
równo jagiellońskich, którymi wbrew testamentowi Zygmun-
ta Augusta dysponowali Wazowie, jak i tych, które
odziedziczyli lub nabyli Zygmunt III i jego synowie. Może
zbyt wiele miejsca poświęcono polemice z występującą w
źródłach opinią o tym, że tapiserie jagiellońskie wykonano
według kartonów Giulia Romano (s. 10-11), gdyż to mylne
przekonanie zostało już wcześniej wyjaśnione. Natomiast
cenne jest stwierdzenie, że Jan Kazimierz dysponował w
1643 r. jagiellońską serią pięciu opon z Dziejami Wieży Babel,
o czym milczy testament Zygmunta III z 1623 r. (s. 6-7).
Cenne jest także wyjaśnienie sprawy z wazowską serią przed-

284