Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (55.1993)

Biuletyn Historii Sztuki
R.LV, 1993, Nr4
PL ISSN 0006-3967

ZOFIA KOWALSKA
Wiedeń

ILUMINOWANE RĘKOPISY NIDERLANDZKIE XIV-XVI WIEKU

I
W dziejach holenderskiej historii sztuki1 podstawowe
znaczenie miał wiek XVII. Dzięki takim nazwiskom jak Rem-
brandt, Hals czy Vermeer można nazwać go nawet złotym
wiekiem malarstwa niderlandzkiego. Te najbardziej na pół-
noc wysunięte obszary Europy Zachodniej przeżyły jednak
dużo wcześniej okres równie ważny dla ich rozwoju kultural-
nego. Takim był złoty wiek malarstwa miniaturowego, przypa-
dający na lata 1395-1520. Związany z tym rozkwit produkcji
rękopisów iluminowanych, poświadczony przez wiele zachowa-
nych do dnia dzisiejszego zabytków, pozwoliły poznać zorgani-
zowane w Utrechcie wystawa i sesja naukowa poświęcone tej
problematyce. Ponieważ zaprezentowane w czasie obrad wy-
stąpienia pomyślane były jako uzupełnienie do wystawionych
w Catharijneconvent rękopisów, w tej samej kolejności zosta-
nie to przedstawione w niniejszym artykule.
W pomieszczeniach szesnastowiecznego klasztoru św.
Katarzyny (obecnie muzeum) organizatorzy wystawy zgro-
madzili 109 rękopisów - eksponatów z 51 kolekcji państwo-
wych i prywatnych, z blisko 12 krajów świata. Była to, jak
dotąd, największa pod względem ilości i jakości prezentowa-
nych zabytków wystawa. Jej zorganizowanie było dziełem
bardzo wielu osób, których pracami kierowali Henri L. M.
Defoer, dyrektor Rijksmuseum Het Catharijneconvent i Char-
les F. Pierce Jr. dyrektor The Pierpont Morgan Library w
Nowym Jorku. Współudział strony amerykańskiej podykto-
wany został tym, że wystawa w całości prezentowana była
potem (1.03. — 6.05.1990) w The Pierpont Morgan Library w
Nowym Jorku.
Niderlandy Północne w XV w. były podzielone na trzy
większe regiony. Część zachodnią stanowiło hrabstwo Holan-
dii, pozostające w unii politycznej z Zelandią. Należała doń
także zachodnia część Fryzji. Stolicą była Haga. Dwór tam-
tejszy nabrał szczególnego znaczenia w czasie panowania
książąt bawarskich (1349-1433). Z hrabstwem Holandii od
strony wschodniej graniczyło kościelne księstwo Utrechtu,
zarządzane przez biskupa utrechckiego. Samo miasto, jako
stolica, stanowiło ważny ośrodek gospodarczy, artystyczny i
intelektualny. Najbardziej na wschód wysunięte było księ-
stwo Geldrii, rządzone przez domy Julich do 1423 r. i Eg-

monts do 1473 r. Ośrodkami inspirującymi rozwój kulturalny
tych trzech regionów były w równym stopniu dwory książęce,
biskupie, klasztory, co i miasta, czyli tamtejsze mieszczań-
stwo. Umożliwili oni niezwykle bujny rozkwit sztuki ilumi-
nowania rękopisów; także klientela zainteresowana
nabywaniem ksiąg rekrutowała się w większości ze środowisk
szlacheckich i mieszczańskich. Pomimo stałej ekspansji ksią-
żąt burgunckich, zakończonej w latach osiemdziesiątych XV
stulecia ostatecznym podporządkowaniem Północnych Ni-
derlandów, udało się im zachować odrębność kulturową.
Ujawniło się to też w stylu prezentowanym przez główne
ośrodki iluminatorskie i przez poszczególnych artystów.
Chcąc przedstawić w sposób chronologiczny, a zarazem
pełny, rozwój północno-holenderskiej sztuki iluminowania
rękopisów, autorzy wystawy podzielili ją na 12 części, odpo-
wiadających wyróżnionym przez nich okresom, stylom bądź
szkołom, ch arakterystycznym dla czasów od końca XIV do
początków XVIw. Przyjęcie tego podziału okazało się bardzo
słuszne, albowiem rezultat całego przedsięwzięcia był dosko-
nały.
1. Pierwsza generacja: artyści - mistrzowie stylu dwor-
skiego, ok. 1395-1415. Prezentowane w tej części rękopisy
powstały w większości na dworze Albrechta Bawarskiego i
jego żony Małgorzaty von Kleve w Hadze oraz w warsztacie
mistrza Dirca van Delfta. Bogato iluminowane egzemplarze
godzinek, mszałów, Bibliae pauperum przedstawiają sceny i
postacie biblijne w sposób ekspresyjny i wyrazisty.
2. Artyści drugiej generacji, ok. 1415-1425. W grupie tej
znalazły się rękopisy zdobione przez mistrzów skupionych
głównie w dwóch ośrodkach, powstałych ok. 1415 r. w za-
chodniej i wschodniej części północnych Niderlandów. Pier-
wszy w Delft, pozostający pod względem stylu nieco pod
wpływem angielskim, stworzył dzieła prezentujące miniatury
z niezwykle żywotnymi postaciami, wyraźnie odzwiercied-
lającymi ich zachowania. Drugi - wschodni, skoncentrowany
w Arnheim i Nijmegen, będący nieco pod wpływem niemiec-
kim, przedstawiał postacie w sposób raczej delikatny i elegan-
cki. Ż grupy tej bardzo znany jest rękopis z godzinkami Marii
van Gelre (żony Reinalda IV, z domu Julich, księcia Geldrii)
z 1415 r. (Berlin, Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz,
Ms. Germ, qu. 42).

498