DOI issue:
Nr. 2-3
DOI article:Pasieczny, Robert: [Rezension von: Jakub Pokora, Obraz Najjaśniejszego Pana Stanisława Augusta (1764-1770). Studium z ikonografii władzy]
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48738#0297
PRZEGLĄD LITERATURY I WYSTAW
Jakub Pokora, Obraz Najjaśniejszego Pana Stanisława Augusta (1764 - 1770).
Studium z ikonografii władzy. Warszawa: Instytut Sztuki PAN 1993 ss. 240, il.74
Zainteresowanie autora skupia się na pierwszych sześciu
latach sprawowania rządów przez Stanisława Augusta (1764
- 1770), a więc okresie stosunkowo najmniej znanym. Celem
zaś tej rozprawy jest - jak sam napisał we wstępie - próba
"odtworzenia wizerunku polskiego monarchy w ogóle, a Sta-
nisława Augusta w szczególności, na podstawie świadectw
ikonograficznych i literackich traktowanych łącznie, oczywi-
ście, z uwzględnieniem realiów historycznych oraz teorii
państwa i prawa czy zasad sprawowania władzy".
Książka poprzedzona jest wstępem, w którym autor w
sposób jasny i rzeczowy, przedstawia zarówno powody i cele
jej powstania oraz zasady opracowania zebranego materiału.
Wyjaśnia też. m. in. dlaczego przedmiotem jego zaintereso-
wania stały się okres lat 1764 - 1770, a nie np. 1764 - 1772,
co wydawałoby się bardziej logiczne.
Cała książka podzielona została na dwie zasadnicze czę-
ści, z których każda dodatkowo podzielona jest na rozdziały
omawiające poszczególne problemy.
W części pierwszej prezentowany jest materiał ikonogra-
ficzny i literacki. Trzy pierwsze rozdziały tej części omawiają
ikonografię związaną z ceremoniami i uroczystościami dwor-
skimi. Stosunkowo najmniej przedstawień związanych jest z
sejmem elekcyjnym. Znacznie obszerniejsza jest ikonografia
dotycząca uroczystości koronacyjnych. Podobnie jak w przy-
padku elekcji uroczystości związane z tą ceremonią odbywały
się w całym kraju, a także zagranicą. Głównym źródłem
ikonograficznym są tu przede wszystkim opisy dekoracji
okazjonalnych, których znakomitym uzupełnieniem są dru-
kowane panegiryki, kazania czy dedykacje. O ile w dwóch
pierwszych rozdziałach omówiono uroczystości odbywające
się w 1764 r., to w następnym omawiającym dni galowe - to
jest rocznicę urodzin, imieniny oraz rocznice elekcji i koro-
nacji Stanisława Augusta, przedstawiono ceremonie, które
miały miejsce w latach 1765 - 1770. Część pierwszą kończy
rozdział zatytułowany Przegląd ikonografii, będący podsu-
mowaniem omawianych problemów, a także wskazujący
źródła nieoficjalnej ikonografii Stanisława Augusta. Podsu-
mowując tę część, z punktu widzenia czytelnika wskazać
należy na bogactwo materiału ikonograficznego, w skład
którego wchodzą zarówno monety, medale, pieczęcie, jak i
architektura okazjonalna oraz jeszcze większą ilość materiału
literackiego. Przy tym zaznaczyć trzeba, że w znacznej mierze
jest to materiał, bądź całkowicie nieznany, bądź też nie uwz-
ględniany do tej pory w ikonografii króla.
Materiał zawarty w części pierwszej jest podstawą do
zbudowania w części drugiej ogólnego wizerunku Stanisława
Augusta jako oświeceniowego monarchy. Część tę poprzedza
krótkie wprowadzenie streszczające wszelkie cnoty gloryfi-
kujące Stanisława Augusta. Pierwszy rozdział zatytułowany
jest Bos seu Ciołek i omawia problematykę związaną z pocho-
dzeniem Stanisława Augusta oraz jego herbem rodowym.
Apologeci Stanisława Augusta wykorzystywali herb Poniato-
wskich - Ciołek do tworzenia najbardziej wyrafinowanych
konceptów wychwalających króla, a odnoszących się zarów-
no do rzymskich korzeni rodu, mitologii, astrologii i po-
wszechnie znanej symboliki wołu. Herb ten jednak również
wyśmienicie służył przeciwnikom atakującym króla w sposób
dość niewybredny. Rozdział drugi poświęcony jest imieniu,
które przybrał Stanisław Antoni Poniatowski jeszcze na polu
elekcyjnym - August. Odniesienia do idealnego władcy Okta-
wiana Augusta są tu oczywiste i jednoznaczne. Trzeci rozdział
nosi tytuł Hanc iussitfortuna mereri i jest wykładnią jednej z
podstaw teorii władzy monarchicznej, a mianowicie tej, że
wszelka władza pochodzi od Boga. Tak więc wbrew temu co
mówili przeciwnicy Stanisława Augusta, jego wybór był dzie-
łem Opatrzności Boskiej i od tej strony nie podlegał on
dyskusji. W rozdziale pt. Rex sapiens omówiona jest najważ-
niejsza z cnót, jakie winien posiadać oświeceniowy władca -
mądrość. Gwarantowała ona przede wszystkim rządy spra-
wiedliwe, zapewniające dobrobyt poddanym. To dzięki mą-
drości monarchy mogły rozkwitnąć sztuka i nauka.
Ikonografia tego tematu jest równie bogata, jak i skompli-
kowana. Mądrość króla głoszona była bowiem nie tylko po-
przez ikonografię i panegiryki. Rozdawanie nagród za
dokonania publiczne także świadczyło o mądrości władcy -
stąd m. in. duża liczba medali bitych przez Stanisława Augu-
sta. Heros et rex fortis to kolejne cnoty, którymi powinien
wykazać się dobry władca. Trudno jednak spodziewać się by
oświeceniowy król, jakim był Stanisław August oznaczał się
męstwem, czy bohaterstwem potocznie rozumianym. Stani-
sław August to przede wszystkim król-obrońca. Dlatego też
przedstawienia rex armatus są nader popularne w ikonografii
naszego monarchy, ale ich interpretacja ma nową, bogatszą
treść, którą streszcza dewiza orderu Orła Białego Pro Fide,
Grege et Lege. Rex lustus - król sprawiedliwy, to także jeden
z najważniejszych wątków ikonografii władzy monarchi-
cznej. W ikonografii Stanisława Augusta został on bardzo
mocno zaakcentowany, ale jak podkreśla autor książki,
wyraźne jest podporządkowanie sprawiedliwości cnocie mą-
drości. Ostatni rozdział zatytułowany został Stanislaus sem-
per Augustus Rex Gloriae. Autor przedstawia tu wszystkie
zależności wynikające ze związków chwały monarchy i
szczęśliwości narodu oraz potęgi państwa, które były od-
zwierciedlane w najróżniejszy sposób i najróżniejszymi środ-
kami. Bez wątpienia siedem rozdziałów drugiej części tej
książki daje nie tyle nowy obraz Stanisława Augusta, co
odkrywa na nowo całą problematykę związaną z propagandą
osoby króla. Jest to obraz fascynujący, ale niemożliwy do
odczytania jedynie na podstawie materiału ikonograficznego.
Bez znajomości wszelkiego rodzaju przekazów literackich
obraz ten byłby niepełny, a i zapewne fałszywie interpre-
towany. W wielu miejscach, tradycyjna ikonografia osoby
króla otrzymuje zupełnie nowe treści. Inaczej są rozkładane
akcenty. Jedne cnoty podkreśla się bardziej niż inne. Tym
287
Jakub Pokora, Obraz Najjaśniejszego Pana Stanisława Augusta (1764 - 1770).
Studium z ikonografii władzy. Warszawa: Instytut Sztuki PAN 1993 ss. 240, il.74
Zainteresowanie autora skupia się na pierwszych sześciu
latach sprawowania rządów przez Stanisława Augusta (1764
- 1770), a więc okresie stosunkowo najmniej znanym. Celem
zaś tej rozprawy jest - jak sam napisał we wstępie - próba
"odtworzenia wizerunku polskiego monarchy w ogóle, a Sta-
nisława Augusta w szczególności, na podstawie świadectw
ikonograficznych i literackich traktowanych łącznie, oczywi-
ście, z uwzględnieniem realiów historycznych oraz teorii
państwa i prawa czy zasad sprawowania władzy".
Książka poprzedzona jest wstępem, w którym autor w
sposób jasny i rzeczowy, przedstawia zarówno powody i cele
jej powstania oraz zasady opracowania zebranego materiału.
Wyjaśnia też. m. in. dlaczego przedmiotem jego zaintereso-
wania stały się okres lat 1764 - 1770, a nie np. 1764 - 1772,
co wydawałoby się bardziej logiczne.
Cała książka podzielona została na dwie zasadnicze czę-
ści, z których każda dodatkowo podzielona jest na rozdziały
omawiające poszczególne problemy.
W części pierwszej prezentowany jest materiał ikonogra-
ficzny i literacki. Trzy pierwsze rozdziały tej części omawiają
ikonografię związaną z ceremoniami i uroczystościami dwor-
skimi. Stosunkowo najmniej przedstawień związanych jest z
sejmem elekcyjnym. Znacznie obszerniejsza jest ikonografia
dotycząca uroczystości koronacyjnych. Podobnie jak w przy-
padku elekcji uroczystości związane z tą ceremonią odbywały
się w całym kraju, a także zagranicą. Głównym źródłem
ikonograficznym są tu przede wszystkim opisy dekoracji
okazjonalnych, których znakomitym uzupełnieniem są dru-
kowane panegiryki, kazania czy dedykacje. O ile w dwóch
pierwszych rozdziałach omówiono uroczystości odbywające
się w 1764 r., to w następnym omawiającym dni galowe - to
jest rocznicę urodzin, imieniny oraz rocznice elekcji i koro-
nacji Stanisława Augusta, przedstawiono ceremonie, które
miały miejsce w latach 1765 - 1770. Część pierwszą kończy
rozdział zatytułowany Przegląd ikonografii, będący podsu-
mowaniem omawianych problemów, a także wskazujący
źródła nieoficjalnej ikonografii Stanisława Augusta. Podsu-
mowując tę część, z punktu widzenia czytelnika wskazać
należy na bogactwo materiału ikonograficznego, w skład
którego wchodzą zarówno monety, medale, pieczęcie, jak i
architektura okazjonalna oraz jeszcze większą ilość materiału
literackiego. Przy tym zaznaczyć trzeba, że w znacznej mierze
jest to materiał, bądź całkowicie nieznany, bądź też nie uwz-
ględniany do tej pory w ikonografii króla.
Materiał zawarty w części pierwszej jest podstawą do
zbudowania w części drugiej ogólnego wizerunku Stanisława
Augusta jako oświeceniowego monarchy. Część tę poprzedza
krótkie wprowadzenie streszczające wszelkie cnoty gloryfi-
kujące Stanisława Augusta. Pierwszy rozdział zatytułowany
jest Bos seu Ciołek i omawia problematykę związaną z pocho-
dzeniem Stanisława Augusta oraz jego herbem rodowym.
Apologeci Stanisława Augusta wykorzystywali herb Poniato-
wskich - Ciołek do tworzenia najbardziej wyrafinowanych
konceptów wychwalających króla, a odnoszących się zarów-
no do rzymskich korzeni rodu, mitologii, astrologii i po-
wszechnie znanej symboliki wołu. Herb ten jednak również
wyśmienicie służył przeciwnikom atakującym króla w sposób
dość niewybredny. Rozdział drugi poświęcony jest imieniu,
które przybrał Stanisław Antoni Poniatowski jeszcze na polu
elekcyjnym - August. Odniesienia do idealnego władcy Okta-
wiana Augusta są tu oczywiste i jednoznaczne. Trzeci rozdział
nosi tytuł Hanc iussitfortuna mereri i jest wykładnią jednej z
podstaw teorii władzy monarchicznej, a mianowicie tej, że
wszelka władza pochodzi od Boga. Tak więc wbrew temu co
mówili przeciwnicy Stanisława Augusta, jego wybór był dzie-
łem Opatrzności Boskiej i od tej strony nie podlegał on
dyskusji. W rozdziale pt. Rex sapiens omówiona jest najważ-
niejsza z cnót, jakie winien posiadać oświeceniowy władca -
mądrość. Gwarantowała ona przede wszystkim rządy spra-
wiedliwe, zapewniające dobrobyt poddanym. To dzięki mą-
drości monarchy mogły rozkwitnąć sztuka i nauka.
Ikonografia tego tematu jest równie bogata, jak i skompli-
kowana. Mądrość króla głoszona była bowiem nie tylko po-
przez ikonografię i panegiryki. Rozdawanie nagród za
dokonania publiczne także świadczyło o mądrości władcy -
stąd m. in. duża liczba medali bitych przez Stanisława Augu-
sta. Heros et rex fortis to kolejne cnoty, którymi powinien
wykazać się dobry władca. Trudno jednak spodziewać się by
oświeceniowy król, jakim był Stanisław August oznaczał się
męstwem, czy bohaterstwem potocznie rozumianym. Stani-
sław August to przede wszystkim król-obrońca. Dlatego też
przedstawienia rex armatus są nader popularne w ikonografii
naszego monarchy, ale ich interpretacja ma nową, bogatszą
treść, którą streszcza dewiza orderu Orła Białego Pro Fide,
Grege et Lege. Rex lustus - król sprawiedliwy, to także jeden
z najważniejszych wątków ikonografii władzy monarchi-
cznej. W ikonografii Stanisława Augusta został on bardzo
mocno zaakcentowany, ale jak podkreśla autor książki,
wyraźne jest podporządkowanie sprawiedliwości cnocie mą-
drości. Ostatni rozdział zatytułowany został Stanislaus sem-
per Augustus Rex Gloriae. Autor przedstawia tu wszystkie
zależności wynikające ze związków chwały monarchy i
szczęśliwości narodu oraz potęgi państwa, które były od-
zwierciedlane w najróżniejszy sposób i najróżniejszymi środ-
kami. Bez wątpienia siedem rozdziałów drugiej części tej
książki daje nie tyle nowy obraz Stanisława Augusta, co
odkrywa na nowo całą problematykę związaną z propagandą
osoby króla. Jest to obraz fascynujący, ale niemożliwy do
odczytania jedynie na podstawie materiału ikonograficznego.
Bez znajomości wszelkiego rodzaju przekazów literackich
obraz ten byłby niepełny, a i zapewne fałszywie interpre-
towany. W wielu miejscach, tradycyjna ikonografia osoby
króla otrzymuje zupełnie nowe treści. Inaczej są rozkładane
akcenty. Jedne cnoty podkreśla się bardziej niż inne. Tym
287