Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (55.1993)

K O M U

N

K

Biuletyn Historii Sztuki
R.LV, 1993, Nr 2-3
PL ISSN 0006-3967

BARBARA DEMBIŃSKA
Poznań
UWAGI DOTYCZĄCE NAGROBKA BISKUPA ANDRZEJA CZARNKOWSKIEGO

W artykule O trzech nieatrybuowanych renesanso-
wych nagrobkach biskupich w katedrze poznańskiej1
Andrzej Kusztelski zajmuje się między innymi destru-
ktem płyty nagrobnej z czerwonego marmuru z frag-
mentem postaci biskupa, który przechowywany jest
obecnie w zbiorach Muzeum Historii Poznania (il. 1).
Został on znaleziony podczas wykopalisk w katedrze
przez Krystynę Józefowicz w południowej nawie i okre-
ślony przez nią jako relikt płyty nagrobnej biskupa
Andrzeja Czarnkowskiego. Nagrobek ten, o którym
Treter pisał elegans monumentum, znajdował się kiedyś
w kaplicy Korzboków (obecnie św. Jana Kantego)
i uległ zniszczeniu na skutek zawalenia się wieży połu-
dniowej w 1790 r.2
Destrukt przypisywano kilkakrotnie nagrobkom
rozmaitych biskupów. Ks. Józef Nowacki podaje, że
pochodzi on ze zniszczonego w 1790 r. nagrobka bisku-
pa Jakuba Brzezińskiego (zm. 1604)3. Stanisław Kra-
marczyk określił go jako pozostałość nagrobka biskupa
Stanisława Oleśnickiego (zm. 1539)4, a Eugeniusz Li-
nette jako relikt nagrobka biskupa Pawła Wolskiego
(zm. 1546)5. Andrzej Kusztelski w wyżej wspomnia-
nym artykule nawiązując - jak stwierdza - do intuicyj-
nego określenia Krystyny Józefowicz uważa, że są to
szczątki nagrobka biskupa Andrzeja Czarnkowskiego
(zm. 1562).
W związku z tą ostatnią hipotezę pragnę dorzu-
cić kilka szczegółów, które mogłyby przyczynić się
do rozwiązania tej spornej kwestii. W czasie inwentary-
zacji zabytków ruchomych, zleconej mi przez Wojewó-
dzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu natrafi-
łam w kościele parafialnym w Tarnowie Podgórnym na
trzy bardzo interesujące obiekty. Są to wmurowane
w ściany prezbiterium i nawy trzy renesansowe tonda
z czerwonego marmuru (il. 2, 3 i 4). Dwa z nich -
w ścianach prezbiterium, po bokach ołtarza głównego
- przedstawiają popiersia św. Piotra i św. Andrzeja

a trzecie - w ścianie nawy - zawiera kartusz z herbem
Nałęcz.
Św. Piotr przedstawiony jest w półpostaci, lekko
zwrócony w lewo (il. 3). Twarz o wyrazistych rysach
okolona jest miękko układającym się zarostem i pukla-
mi włosów nad czołem. Płaszcz, spod którego wysuwają
się dłonie okrywa ramiona a prawa jego poła dołem
przesunięta jest do lewego boku. W prawej ręce trzyma
przed sobą klucz a lewą przyciska księgę spoczywającą
na zawiniętej pole płaszcza. Pod płaszczem widać szatę
o drobno ułożonych pionowych fałdkach, z kwadrato-
wym wycięciem.
Św. Andrzej w półpostaci zwrócony jest w lewo, gło-
wę zwróconą ma w prawo i ukazaną prawie enface (il. 2).
Rysy twarzy ujęte są realistycznie; wzrok skierowany
w prawo. Włosy bujne, lekko sfalowane, gęste wąsy pra-
wie zasłaniają usta, a długa broda jakby nie nadążając za
gwałtownym ruchem głowy, pozostaje z boku. Święty
prawą ręką obejmuje lekko pochylony ukośny krzyż, opie-
rając prawą dłoń na jego dolnym ramieniu. Lewą rękę
położył na górnej części drugiego ramienia krzyża, tak że
obydwie dłonie wyznaczają przeciwne kierunki. Za głową
apostoła rysuje się fragment ramienia krzyża. Całą postać
okrywa płaszcz opadający w dół głębokimi, prawie pio-
nowymi fałdami. Rodzaj szerokiego kołnierza rozwia-
nym końcem wypełnia tło za plecemi świętego, a jedno-
cześnie podkreśla tys wewnętrznej dynamiki tej postaci,
różniący ją od bardziej statycznie ujętego św. Piotra.
Nos św. Andrzeja oraz krawędź tonda po prawej stronie
są uszkodzone.
Obydwa tonda mają po 40 cm średnicy. Płasko-
rzeźby o starannie przemyślanej kompozycji wykonane
są w zróżnicowanym reliefie: głowy i ręce plastycznie
- reszta postaci bardziej płasko. Monumentalne ich uję-
cie, mimo niewielkich rozmiarów, przypomina tonda
z kaplicy Zygmuntowskiej, znane bez wątpienia tak
zleceniodawcy jak i rzeźbiarzowi.

245