DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Meyer, Nils: Krzyżtopór - der Herrscher als Festung. Eine anthropomorphe Deutung der Residenz des Krzysztof Ossoliński in Ujazd
DOI article:Meyer, Nils: Krzyżtopór - pan jako twierdza. Interpretacja antrophomorficzna zamku Krzyżtopór w Ujeździe
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48738#0489
KRZYŻTOPÓR - DER HERRSCHER ALS FESTUNG
11. Nach Hobbes mussen sich die Menschen freiwillig, aber
unaufkundbar einem Herrscher unterwerfen, urn Rechts-
schutz, Sicherheit und die Móglichkeit moralischen Han-
delns zu finden.
12. J. BOGDANOWSKI, Feldbefestigungen in Polen
zur Zeit der Schwedischen Kriege im 17.Jhd. [In:] Schrif-
tenreihe Festungsforschung. B. 6. Wesel 1987 S. 157.
13. W. URBAN, Ossoliński Krzysztof h. Topór (1587-1645).
[In:] Polski Słownik Biograficzny. T. XXIV. Wrocław
1979 S. 421-423.
14. M. SZYROCKI, Die deutscheLiteratur des Barock. Stut-
tgart 1987 S. 373 f.
15. LUTOSTAŃSKA, Przyczynek..., S. 26 f.
16. H. SAMSONOWICZ, Augustyn Locci architekt polskie-
go baroku. [In:] Między Padwą a Zamościem. Warszawa
1993 S. 164.
17. J. KOWALCZYK, Sebastiano Serlio a sztuka polska,
Wrocław 1975 S. 186, 187, Abb. 4, 13, 158, 159. LUTO-
STAŃSKA, Przyczynek..., S. 30
18. Kupferstich nach einer Zeichnung Erik Dahlbergs v.
1655, eines Chronisten des schwedisch-polnischen Krie-
ges in: S. PUFENDORF, Carl Gustavs Leben. Nurnberg
1697.
19. LUTOSTAŃSKA, Trwałe wartości..., S. 247. Dieses
Gewachshaus existiert heute nicht mehr.
20. Ausnahmen bilden, wegen der gróBeren Genauigkeit, in
Ziegelmauerwerk ausgefuhrte Fensterleibungen und
Gesimsuntermauerungen sowie in Werkstein ausgefuhrte
Portale.
21. LUTOSTAŃSKA, Trwałe wartości..., S. 253.
22. Ibidem, S. 258.
23. LUTOSTAŃSKA, Przyczynek...
24. T. HOBBES, Leviathan. Einleitung. Deutsche Uberset-
zung 5. Aufl. Frankfurt am Main 1992 S. 5.
25. Titel der Romantrilogie H. Sienkiewiczs uber den schwe-
disch-polnischen Krieg.
NILS MEYER
Berlin, Technische Universitat
KRZYŻTOPÓR - PAN JAKO TWIERDZA
ANTROPOMORFICZNA INTERPRETACJA ZAMKU W UJEŹDZIE
Pośród okazałych obronnych rezydencji magnac-
kich powstałych w Polsce w 1. połowie XVII w. Krzyż-
topór, zachowany do dzisiaj jedynie jako gigantyczna
ruina (il. 1), niewątpliwie wywołuje największe wraże-
nie i zarazem jest najbardziej zagadkowy. Jego zaszy-
frowana symbolika była już wielokrotnie przedmiotem
interpretacji1. Zachowany jedynie fragmentarycznie
program malarsko-rzeźbiarski budowli miał gloryfiko-
wać Krzysztofa Ossolińskiego i jego ród. Temu celowi
podporządkowany był także układ przestrzenny oraz
niezwykłe usytuowanie i ukształtowanie budowli. Do
tej jednak pory brakuje zadowalającej interpretacji całej
koncepcji. Niedostatecznie uwzględniano dotychczas
fakt, że Krzyżtopór jako pięcioboczna fortyfikacja w
systemie nowowłoskim musi być analizowany w kon-
tekście szesnasto- i siedemnastowiecznych włoskich
traktatów poświęconych architettura militaris.
W traktatach tych teoretycy architektury wielokrot-
nie podejmowali próby wzbogacenia swoistych abstra-
kcji geometrycznych, uzyskiwanych w przeważnie
gwiaździstych planach fortyfikacji, poprzez zaszyfro-
wane aluzje magiczne, astrologiczne, ale także zoo- i
antropomorficzne. Szczególnie fascynujące okazały się
paralele pomiędzy ludzkim ciałem a formami archi-
tektonicznymi. Gloryfikacja właściciela i fundatora bu-
dowli uzyskiwała nowąjakość, gdyż symbolika związa-
na z rzutem poziomym założenia była czytelna jedynie
na planach, bądź z lotu ptaka. Także niezwykły plan
twierdzy i pałacu Krzyżtopór wykazuje bardzo czytelne
odniesienia antropomorficzne.
Symboliczna gloryfikacja pana - dokonująca się nie
tylko poprzez architekturę ale także wcielają-
ca się w architekturę - stawała się szczególnie przy-
datna wówczas, gdy brak stabilizacji politycznej i go-
spodarczej w państwie prowadził do nadmiernego pod-
kreślania potęgi możnowładcy - zjawisko to dotyczyło
zarówno Polski, jak i shiżących jej za wzorzec artysty-
czny Włoch. Migracja arystokracji rzymskiej na wieś,
475
11. Nach Hobbes mussen sich die Menschen freiwillig, aber
unaufkundbar einem Herrscher unterwerfen, urn Rechts-
schutz, Sicherheit und die Móglichkeit moralischen Han-
delns zu finden.
12. J. BOGDANOWSKI, Feldbefestigungen in Polen
zur Zeit der Schwedischen Kriege im 17.Jhd. [In:] Schrif-
tenreihe Festungsforschung. B. 6. Wesel 1987 S. 157.
13. W. URBAN, Ossoliński Krzysztof h. Topór (1587-1645).
[In:] Polski Słownik Biograficzny. T. XXIV. Wrocław
1979 S. 421-423.
14. M. SZYROCKI, Die deutscheLiteratur des Barock. Stut-
tgart 1987 S. 373 f.
15. LUTOSTAŃSKA, Przyczynek..., S. 26 f.
16. H. SAMSONOWICZ, Augustyn Locci architekt polskie-
go baroku. [In:] Między Padwą a Zamościem. Warszawa
1993 S. 164.
17. J. KOWALCZYK, Sebastiano Serlio a sztuka polska,
Wrocław 1975 S. 186, 187, Abb. 4, 13, 158, 159. LUTO-
STAŃSKA, Przyczynek..., S. 30
18. Kupferstich nach einer Zeichnung Erik Dahlbergs v.
1655, eines Chronisten des schwedisch-polnischen Krie-
ges in: S. PUFENDORF, Carl Gustavs Leben. Nurnberg
1697.
19. LUTOSTAŃSKA, Trwałe wartości..., S. 247. Dieses
Gewachshaus existiert heute nicht mehr.
20. Ausnahmen bilden, wegen der gróBeren Genauigkeit, in
Ziegelmauerwerk ausgefuhrte Fensterleibungen und
Gesimsuntermauerungen sowie in Werkstein ausgefuhrte
Portale.
21. LUTOSTAŃSKA, Trwałe wartości..., S. 253.
22. Ibidem, S. 258.
23. LUTOSTAŃSKA, Przyczynek...
24. T. HOBBES, Leviathan. Einleitung. Deutsche Uberset-
zung 5. Aufl. Frankfurt am Main 1992 S. 5.
25. Titel der Romantrilogie H. Sienkiewiczs uber den schwe-
disch-polnischen Krieg.
NILS MEYER
Berlin, Technische Universitat
KRZYŻTOPÓR - PAN JAKO TWIERDZA
ANTROPOMORFICZNA INTERPRETACJA ZAMKU W UJEŹDZIE
Pośród okazałych obronnych rezydencji magnac-
kich powstałych w Polsce w 1. połowie XVII w. Krzyż-
topór, zachowany do dzisiaj jedynie jako gigantyczna
ruina (il. 1), niewątpliwie wywołuje największe wraże-
nie i zarazem jest najbardziej zagadkowy. Jego zaszy-
frowana symbolika była już wielokrotnie przedmiotem
interpretacji1. Zachowany jedynie fragmentarycznie
program malarsko-rzeźbiarski budowli miał gloryfiko-
wać Krzysztofa Ossolińskiego i jego ród. Temu celowi
podporządkowany był także układ przestrzenny oraz
niezwykłe usytuowanie i ukształtowanie budowli. Do
tej jednak pory brakuje zadowalającej interpretacji całej
koncepcji. Niedostatecznie uwzględniano dotychczas
fakt, że Krzyżtopór jako pięcioboczna fortyfikacja w
systemie nowowłoskim musi być analizowany w kon-
tekście szesnasto- i siedemnastowiecznych włoskich
traktatów poświęconych architettura militaris.
W traktatach tych teoretycy architektury wielokrot-
nie podejmowali próby wzbogacenia swoistych abstra-
kcji geometrycznych, uzyskiwanych w przeważnie
gwiaździstych planach fortyfikacji, poprzez zaszyfro-
wane aluzje magiczne, astrologiczne, ale także zoo- i
antropomorficzne. Szczególnie fascynujące okazały się
paralele pomiędzy ludzkim ciałem a formami archi-
tektonicznymi. Gloryfikacja właściciela i fundatora bu-
dowli uzyskiwała nowąjakość, gdyż symbolika związa-
na z rzutem poziomym założenia była czytelna jedynie
na planach, bądź z lotu ptaka. Także niezwykły plan
twierdzy i pałacu Krzyżtopór wykazuje bardzo czytelne
odniesienia antropomorficzne.
Symboliczna gloryfikacja pana - dokonująca się nie
tylko poprzez architekturę ale także wcielają-
ca się w architekturę - stawała się szczególnie przy-
datna wówczas, gdy brak stabilizacji politycznej i go-
spodarczej w państwie prowadził do nadmiernego pod-
kreślania potęgi możnowładcy - zjawisko to dotyczyło
zarówno Polski, jak i shiżących jej za wzorzec artysty-
czny Włoch. Migracja arystokracji rzymskiej na wieś,
475